جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابوعبدالله محمّدبن­ خفیف یکی از مشایخ جریان­سازِ شهر شیراز در مسیر تحول تصوف است. اگرچه نام وی در کتب تراجم بسیار شنیده شده، اما نگرش عرفانی او به درستی بررسی و شناخته نشده است و همین امر سبب شده تا جهان­ بینی وی را انعکاسی از مکتب عراق و به خصوص جنید تصور کنند و او را سفیری برای انتقال اندیشه­ های عرفانی عراق به فارس بدانند. در این پژوهش با تفحص و غور در آراء شیخ کبیر روشن گردید که هرچند ردپای تعالیم مشایخ عراق در جهانِ اندیشگانی وی دیده می­شود اما تعاریف، نظرات و تصمیماتی ناهماهنگ با نگرش عرفانی مکتب بغداد هستند که خط مشی حقیقی او را مشخص می­کنند. این نقاط انفکاک عبارتند از: پذیرش جهان­ بینی حلاج و رویم، مباح دانستن سماع، ترجیج دادن فقر بر غنا و کسب بر توکل و سوال، رد مشاهده ­ی خداوند و گستاخی با او و در نهایت پذیرش عشق الهی. اگر بپذیریم که جهان­ بینی ابن­ خفیف زیرمجموعه­ ی مکتب عرفان بغداد قرار نمی­گیرد، «اعتدال در نگرش و منش»، «تمهیدگری برای ورود عشق » و «وسعت میدان تأویل»، کلید واژه ­هایی در نگرش شیخ کبیر هستند که آغاز مکتب عرفان شیراز را نوید می­ دهند. در واقع اهمیت شیخ کبیر در پیوندی است که میان صوفیان دوره­ ی کلاسیک عرفان بغداد و صوفیان متاخر مکتب عرفان شیراز برقرار می­کند. ابن­ خفیف را می­توان حلقه­ ی اتصال مکتب عرفان عراق به مکتب عرفان شیراز دانست.

شیخ روزبهان یکی از مشایخ تأثیرگذار در تحول جریان تصوف است که به سبب پیچیدگی‌های نظام اندیشگانی و زبانی‌اش کمتر شناخته‌ شده‌است. یکی از این پیچیدگی‌ها که در مرکز نگرش عرفانی وی قرار دارد و با تثلیث بنیادین ساختار فکری او یعنی: «عشق، زیبایی و تجلی» و نیز مراحل سه‌گانۀ سلوک روزبهانی پیوندی ناگسستنی برقرار می‌کند، اصطلاح «التباس» و لایه‌های مختلف معنایی آن است. به رغم پیچیدگی مفهوم «التباس» و اهمیت آن در زمینۀ ادراک جهان‌بینی عرفانی روزبهان، تاکنون تحقیقی که تمام جوانب این اصطلاح را روشن گرداند، انجام نشده‌است. در این پژوهش با تفحص و غور در آراء شیخ، روشن می‌شود که اصطلاح التباس در نگرش شیخ، دو معنای کلی دارد؛ نخست، التباس در معنای سادۀ پوشش و لباسی از جنس طاعت، نور و زیبایی است و دوم، در معنای حجاب یا واسطه‌ای است که ظرف تجلی است و تجلی از مسیر همان حجاب رخ می‌دهد. «التباس» در معنای دوم خود، کارکردی بسیار اساسی در تمام منازل سلوک شیخ دارد. اگر سلوکِ مبتنی بر منظومۀ فکری روزبهان را دارای سه منزلگاه اصلی (عشق انسانی، عشق الهی، معرفت و توحید) فرض کنیم، التباس، با سه لایۀ معنایی گوناگون، یعنی تجلی التباسی از نوع اول، تجلی التباسی از نوع دوم و تجلی التباسی از نوع سوم، در تمام مراحل حضور فعال دارد.