جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اعتبار عقل و اعتماد بر آن در فهم کلام و کشف مراد الهی در ادوار مختلف سکه رایج مفسران بوده است، اما در قرن چهاردهم بی‌شک بارزه تفاسیر، کاربرد عقل و تکیه بر آن است. المنار و المیزان به‌عنوان مهم‌ترین تفاسیر قرن اخیر در ضمن گرایش به مسائل اجتماع، عقل‌گرایی را در تفسیر قرآن پیگیری کرده‌اند؛ با این تفاوت که المنار عقل را به‌عنوان منبع خود در تفسیر برگزیده، اما المیزان ظواهر دینی و فهم دین را که متوقف بر ظهور لفظ هستند، مستند به حکم عقل دانسته، ولی در تفسیر، به منبعیت قرآن برای تفسیر خود قائل بوده و عقل را به‌عنوان ابزاری برای فهم قرآن می‌داند. در این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی، با بررسی دو تفسیر المیزان و المنار، به بررسی تطبیقی عقل‌گرایی در نظر این دو مفسر تمرکز نموده و مختصات عقل را از این نظرگاه مقایسه خواهیم کرد. حاصل آنکه عقل در المنار به‌عنوان اﺑـﺰاری ﺑـﺮای هماهنگ‌کردن اﺣﻜـﺎم و ﻣﻌـﺎرف دﻳﻨﻲ ﺑﺎ ﻣﻘﺘﻀیات زﻣﺎن ﺑﻪ‌ﻛﺎر بسته شده و ریشه در تجربه‌گرایی دارد، درحالی‌که علامه طباطبایی با تخطئه عقل‌گرایی تجربی، حرکت عقل ابزاری در مسیر فطرت سالم را لازمه تمییز و تشخیص درست حق از باطل معرفی می‌نماید.

بحث زبان قرآن از مباحث زیربنایی اساسی دانش تفسیر در دوران معاصر به حساب می آیدکه با دانش های علوم قرآنی،کلام،فلسفه،زبان شناسی واصول فقه نیز ارتباط تنگاتنگی دارد با توجه به شبهاتی که در دهه های اخیر در ارتباط،با ویژگی ها و ماهیت زبان قرآن مطرح شده، تحلیل ریشه ای این موضوع ضروری می نماید(مبانی تفسیر قرآن،دکتر مودّب،ص184).منظور از زبان قرآن «نوع ساخت ارتباطی و دلالی واژگان،عبارت ها و جمله ها در مقام مواجهه با مخاطبان خود است(فلسفه دین،علی اکبر رشاد،ص101). در باب زبان قرآن دیدگاه های متعددی وجود دارد:گروهی بر این عقیده اند که زبان قرآن، زبان عرفی ساده و تک ساحتی است و در این رابطه می گویند:«زبان قرآن همان زبان تفاهم و تخاطب عرف مردم است و خداوند برای القا و ابلاغ پیام خود به مردم، طریقه و زبان دیگری جز آن را گزینش نکرده است(سیدابوالقاسم خویی،البیان فی تفسیر القرآن،ص281).گروهی چون تیلیش زبان قرآن را زبان رمزی و اشاره(سمبلیک) می دانند «نماد» معادل فارسی «رمز» در عربی و «سمبل» در زبان های اروپایی است.(paul tilish theology of culture p:51-53)دکتر سعیدی روشن زبان تمثیل ونمادین را یکی می داند.(تحلیل زبان قرآن و مسائل آن،ص30).برخی از دانشمندان زبان قرآن را زبان اسطوره می دانند اما باید به این نکته اشاره کرد که برخی اسطوره را داستان هایی می دانند که هیچ حظی از حقیقت در آن ها وجود ندارد و معرفت_بخشی ندارد.دکتر ساجدی می گوید در برخی موارد اسطوره را داستانهایی است که می تواند مفید باشد.(ساجدی، زبان دین و قرآن،ص167-168).عده ای دیگر اسطوره را داستان های وهمی و خیالی می دانند که از محتوا و پیام خالی است.مانند دکتر سعیدی روشن.(تحلیل زبان قران و مسائل آن،ص32).عده ای چون دکتر شاکر بر این اعتقادند که زبان اسطوره همان زبان سمبلیک است.(شاکر،مبانی و روش های تفسیری،ص103) علی اصغر حکمت،اسطوره را نوعی از تمثیل می داند که در ادامه بحث بیشتر به آن پرداخته می شود.(حکمت،امثال قرآن فصلی از تاریخ قرآن کریم،ص3.4).در باب اسطوره انگاری در عرب باید خاطرنشان کرد برخی از دانشمندان غربی معاصر چون ریچارد بریث(1900-1990م) ایشان معتقد هست که گزاره های دینی افسانه های مفید است به اعتقاد بریث این افسانه ها و داستانها در مخاطبان آثار روان شناختی دارند.اما برخی دیگر از دانشمندان غربی چون «ارنست کاسیرر» و «وینستون کینگ» معتقد به اسطوره انگاری در گزاره های دینی هستند؛از این رو، آنها را غیر علمی،غیر عقلانی و نمادین می دانند و روش اسطوره ای به طور کامل با روش علمی تفاوت دارد و تلاش برای عقلانی ساختن آن تلاشی بیهوده است.(ساجدی،زبان دین و قرآن،ص174).گروهی دیگر از نواعتزالیون زبان قرآن،را زبان تمثیلی دانسته اند دلایل تمثیلی بودن زبان قرآن را این گونه بیان می دارند:الف:رایج بودن زبان تمثیلی در تمامی زبان ها و ادیان؛ب:ناتوانی عقل از درک ماوراء طبیعت؛ ج:قابل فهم بودن مفاهیم غامض و پیچیده از رهگذر تمثیل؛ح:رفع تعارض میان علم و قرآن چ:برخورداری قرآن از سطوح مختلف بیان. مانند احمد خلف الله و در میان خاورشناسان افرادی چون آکوئیناس بر این اعتقادند از آنجا که محور اصلی این رساله بررسی نظریه زبان تمثیلی قرآن با تأکید بر دیدگاههای نواعتزالیون چون محمد احمد خلف الله و برخی خاورشناسان چون آکوئیناس می باشد بحث های دیگر زبان قرآن تا حدی در مورد آنها زیاد سخن گفته شده است اما در مورد زبان تمثیل آنطور که باید و شاید مطالبی در خور توجه بیان نشده است لازم است در این قسمت به تبیین زبان تمثیلی قرآن از دیدگاه نواعتزالیون خلف الله و خاورشناسان پرداخته شود تا جای ابهامی در مورد این مسأله وجود نداشته باشد از آنجا که بحث زبان قرآن بحثی دیرین است که دانشمندان مسلمان و مستشرقان در این زمینه قلم فرسایی کرده اند.احمد خلف الله بر این عقیده است که داستان های قرآن،می تواند داستانهای غیر واقعی باشد و در تمثیل ضرورت ندارد که حوادث اتفاق افتاده باشد یا شخصیت ها موجود باشند، همانگونه که ضرورت ندارد گفتگوها و محاوره ها صادر شده باشند، بلکه در تمام این جهات یا در بعضی از جهات آن به فرض و خیال اکتفا می شود.(الفن القصصی فی القرآن الکریم، ص153).تعریف احمد خلف الله از تمثیل این است که تمثیل را قصه ای می داند که در قرآن از باب ضرب المثل یا تمثیل در قالب هنری درآمده باشد و آن را با قصه اسطوره ای که از لحاظ محتوا و شکل با آن متفاوت است جدا می کند.(الفن القصصی فی القرآن الکریم،ص182).در تقسیم بندی بیان شده از سوی خلف الله داستانهای تمثیلی به زبان نمادین برگردانده شده یا به زبان نمادین قابل تحویل است.از این رو هنری و ادبی بودن این نوع داستان از نوع داستانهای تاریخی روشن تر است؛ زیرا گرچه برخی مفسران قصه تاریخی را واقعی و حقیقی می دانند، ولی قصه تمثیلی را نوعی تمثیل مبتنی بر بیانی عرفی دانسته اند که ممکن است حق نما یا بر پایه خیال باشداز این رو شخصیت های قصه تمثیلی لزوماً واقعی نیستند.(الفن القصصی فی القرآن الکریم،ص183).اصرار و تأکید خلف الله بر این نکته که داستانهای قرآن غیر واقعی است تا حدی است که برخی از آیات قرآن چون سوره فرقان«وَ قالُوا أَساطیرُ الْأَوَّلینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی‌ عَلَیْهِ بُکْرَهً وَ أَصیلاً (5)قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحیماً (6) که احتمال نفی وجود اساطیر در قرآن می رود ایشان از قول فخر رازی چنین نقل می کند:فخر رازی هم بر این اعتقاد است که در این آیات خداوند در صدد انتساب قرآن به خود و نفی این سخن که قرآن دست نوشته محمد(ص) می باشد،نه در صدد این است که اسطوره را از قرآن کریم نفی کند.(الفن القصصی فی القرآن الکریم،ص377). از سخنان اهل لغت و صاحب نظران این گونه بر می آید که تمثیل در برخی مواقع به صورت ضرب المثل و گاهی به صورت تشبیه(مثل زدن) است و در هر دو صورت می تواند با حقیقت همراه باشد.

یکی از شاخه­های زبان قرآن، زبان تمثیلی در برخی از گزاره­های قرآنی است. مراد از تمثیلی بودن زبان قرآن بیان حقایق قرآن در قالبی ادبی و هنری است. ارائه این نوع زبان، خیال‌بافی و توهّم نیست. در این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس داده­ها و اطلاعات حاصل از مطالعات کتابخانه­ای، روشن می­گردد که تمام حقایق قرآن معرفت­بخش و واقع­نما است و هیچ­گونه خیال‌بافی و کذبی در بیان گزاره­های قرآن وجود ندارد. همچنین به این سوال پاسخ می دهد که زبان تمثیلی قرآن دارای چه اصول و مبانی است؟ که در این جستار بر اساس این پژوهش، مبانی زبان تمثیلی قرآن همچون: گذر از تنگنای معنای حقیقی؛ نیازمندی به دلیل و قرینه؛ اشاره آیات قرآن به ماورای آن؛ چندمعنایی در آیات قرآن؛ سازگاری با ضوابط قطعی عقلی و شرعی مورد تحلیل و بررسی قرار می­گیرد. اگر مبانی نظریه زبان تمثیلی قرآن به گونه­ای دقیق و درست تبیین گردد، زمینه­ مناسبی برای دست­یابی به تفسیر درست آیات قرآن فراهم خواهد شد؛ لذا بررسی زبان تمثیلی قرآن و مبانی و لوازم آن به شدّت ضروری می‌نماید و نتایجی که از این بررسی به دست می­آید این است که نه تنها تمثیل در قرآن تخیل و کذب نیست بلکه ثابت می­کند که گزاره­های قرآن واقع­گرا و معرفت بخش است؛ حقایقی را در قالب زبانی ادبی و هنری بیان می­کند که در عین اشاره به معنای عمیق و باطنی، هم زمان به معنای سطحی و ظاهری نیز اشاره دارد.

در این پژوهش، «قواعد تفسیر در تفسیر المیزان» بررسی شده است. علم تفسیر مانند هر علمی، نیاز به یک سری اصول و قواعد دارد تا مفسر بر اساس آنها به تفسیر قرآن پرداخته و بتواند مقاصد و مدلول‌های آیات را کشف کند. این قواعد که پایه‌های اساسی استنباط در تفسیر محسوب می‌شوند و مفسر را از خطای در تفسیر باز می‌دارند، «قواعد تفسیر» نام دارند که رعایت آنها تفسیر را ضابطه‌مند و خطا و انحراف در فهم معنا را کاهش می‌دهد و می‌تواند ملاک و معیار ارزشمندی تفاسیر قرار گیرد.در این پژوهش سعی شده این تفسیر از حیث رعایت قواعد تفسیر، مورد بررسی قرار گیرد. این پژوهش در سه فصل، تدوین یافته است؛ فصل اول شامل مفاهیم و کلیات، فصل دوم شامل معرفی تفسیر المیزان و زندگی‌نامه مرحوم علامه می‌باشد و در فصل سوم آن به بررسی قواعد تفسیری پرداخته شده است.

تحقیقی در بیان سعادت و شقاوت واقعی از دیدگاه قرآن است. در این پژوهش ضمن اشاره به مفاهیم سعادت و شقاوت، نویسنده به دسته بندی آیات پرداخته و آیات مربوط به تقسیم انسان ها به سعید و شقی در قیامت، زندگی سعداء و اشقیاء و برخی از ویژگی های سعداء و اشقیاء را ذیل هر عنوان تحلیل و تبیین نموده است. وی در ادامه موضوع ذاتی بودن یا نبودن سعادت و شقاوت را مطرح می کند و بطلان اعتقاد به ذاتی بودن آن ها را ثابت کرده است. نویسنده در بخش دیگری از پایان نامه عوامل سعادت و شقاوت را مورد توجه قرار داده است و در ضمن به عوامل سعادت و شقاوت جوامع نیز اشاره می کند. وی یک بخش از تحقیق را به نشانه ها و آثار سعادت و شقاوت اختصاص داده است و در بخش پایانی به بیان مکتب ها و بینش های موجود در رابطه سعادت و شقاوت بشر توجه نموده است، که سه مکتب افراط، تفریط و اعتدال مهم ترین آن ها می باشد.

تحقیقی که پیش رو داریم تحت عنوان قضا و قدر از دیدگاه قرآن و روایات است، که به روش کتابخانه ای تهیه شده است. این تحقیق شامل چهار بخش است که یک به یک از نظر می گذرانیم. بخش اول به مفاهیم اختصاص داده شده است که خود شامل دو فصل می شود، در فصل اول به معنای لغوی قضا، معنای اصطلاحی قضا و اقسام قضا پرداخته شده است. در فصل دوم معنای لغوی قدر، معنای اصطلاحی قدر و اقسام تقدیر پرداخته شده است. در بخش دوم به بررسی قضاو قدر در کلام وحی و سخنان معصومین پیرامون آن بحث شده است. در بخش سوم که شامل3 فصل است در خصوص رابطه قضا و قدر با جبر و اختیار بحث به میان آمده است: که فصل اول شامل جبر، اختیار، امر بین الامرین است فصل دوم به دیدگاه های جبر گرایان و اختیار گرایان و دیدگاه امامیه در رابطه با قضا و قدر پرداخته شده است و در فصل سوم آیات راجع به جبر و اختیار آورده شده است. و در بخش چهارم به پیامدهای اعتقاد به تقدیر از دیدگاه اعتدایی در موارد مختلف سخن به میان آمده است. که فصل اول به تأثیر اعتقاد به تقدیر در اخلاق معنوی انسان و در فصل دوم با تأثیر اعتقاد به تقدیر در معیشت انسان و در فصل سوم به تأثیر اعتقاد به تقدیر دربرخورد با اموری که از عهده انسان خارج است و در فصل چهارم به تأثیر اعتقاد به تقدیر در برخورد های اجتماعی و در فصل پنجم به تأثیر ایمان به قضا و قدر الهی بحث به میان آمده است و در پایان این پژوهش نیز به نتیجه گیری کلی از تحقیق پرداخته ایم.

امانت یعنی درستکاری و صداقت، و آن بر دو نوع است خاص(ودیعه) و عام مثل عاریه و رهن، امانت در قرآن به معنای خلافت الهی، قوانین، احکام و تکالیف آمده است. که شرایط خاصی دارد و آن در زندگی اجتماعی به طرز آشکار تأثیراتی دارد که ازآن جمله باعث اعتمادسازی و همچنین جلب محبت بین افراد جامعه و کاهش هزینه های زندگی و از همه مهمتر اینکه باعث صداقت و راستی و علم آموزی در جامعه می گردد و بر اساس این اصول است که جامعه سیر تعالی خود را طی خواهد کرد و ذکر کلمه امانت در جای جای قرآن بیانگر اهمیت امانت داری در اسلام است.

این تحقیق در مورد خشم و غضب است که مطالب آن در 5 بخش تقسیم شده است. بخش اول شامل مفاهیم و کلیات است که در آن بیان شده که خشم در مورد انسان دو نوع است: یکی مذموم که به معنای جوشش و غلیان خون برای انتقام یا دشمن داشتن کسی توأم با حس انتقام از او است و یکی ممدوح که یکی از نعمتهای بزرگ الهی است و به عنوان سلاح در مواجه با خطرات برای انسان آفریده شده است و حقیقت خشم و غضب در مورد خداوند همان انتقام است. یعنی اینکه وقتی کسی مرتکب سیئات شود، از رحمت الهی دور می شود و طبق سنت الهی، مشمول عذاب و دوری از رحمت شده و مورد کیفر الهی واقع می شود. انسانها در برابر نیروی غضب در سه درجه افراط و تفریط و اعتدال هستند که اعتدال در غضب ممدوح و افراط و تفریط در آن مذموم می باشد و افراط در غضب یعنی اینکه انسان در استفاده از این نیرو از مدار عقل و دین خارج شود و تفریط در آن، اینکه اصلا خشم و غضب نداشته باشد یا به اصطلاح بی غیرت باشد. اسباب پیدایش خشم و غضب در انسان عبارتند از: کبر، حرص و دنیا پرستی، استهزاء و مسخره دیگران، دشنام گفتن به دیگران و فاش کردن راز و... و موجبات به وجود آمدن خشم و لعنت خداوند نیز کفر و شرک، ارتداد، کتمان حقایق، رفاه زدگی و طغیان، فساد، قطع رحم، قتل عمد، جهاد گریزی و آزار پیامبر می باشد. از جمله آثار و پیامدهای خشم و غضب در این دنیا کینه توزی، عداوت،عیب جویی، حسد، جدال و... می باشد. و مهمترین پیامد اخروی آن غضب خداوند است در پایان هم راه هایی برای درمان علمی و عملی ارایه شده است.

این تحقیق به بررسی جنگهای صدر اسلام در قرآن پرداخته است که شامل سه بخش می گردد که هر بخش نیز شامل چندین زیر فصل است: که در ابتدا به ذکر مقدمه و اهمیت و هدف و روش و پیشینه آن پرداخته است. بخش اول شامل کلیات است که در فصل اول یک تعریف مختصر لغوی و اصطلاحی از جنگ و دیدگاه اسلام در مورد جنگ بیان گردیده است. در فصل دوم: به مهمترین دستورات و آداب جنگ از نظر اسلام پرداخته شده است، که شامل موارد زیر می شوند: آمادگی رزمی، فرماندهی، دعوت به اسلام پیش از جنگ، عدم شروع جنگ، حرمت قتل زنان و کودکان در جنگ، حرمت جنگ در ماههای حرام، حرمت جنگ در حرم، دعا و نیایش، حرمت تخلف و فرار از جنگ. در فصل سوم روش های اسلام در گسترش فرهنگ دینی ملاحظه می گردند که عبارتند از: تبلیغ، سلم، حسن روابط اجتماعی، رفع هر گونه تبعیض، گذشت و ایثار، هدایت فکری و جنگ. بخش دوم که شامل جنگهای رسول خدا در قرآن است و به بررسی برخی از این جنگها پرداخته می شود. فصل اول پیرامون جنگ بدر است و به بررسی آن و وسوسه های شیطانی در ابتداو نقش منافقان و امدادهای غیبی می پردازیم. فصل دوم از بخش دوم نیز شامل موارد زیر می گردد: سرچشمه وقوع جنگ احد، بررسی علل شکست جنگ احد. در فصل سوم از این بخش نیز به بررسی علل وقوع جنگ احزاب و روحیه مؤمنان و منافقان و اقدامات نظامی و سیاسی پیامبر پرداخته شده است. در فصل چهارم به بررسی برخی دیگر از جنگهای صدر اسلام پرداخته شده است، که عبارتند از: جنگ بنی قریظه، غزوه بنی المصطلق، جنگ خیبر، جنگ موته، فتح مکه، غزوه حنین، جنگ طایف، جنگ تبوک، سریه اسامه بن زید. فصل پنجم به بررسی صلح حدیبیه، ماجرای صلح، پیمان و فلسفه آن پرداخته شده است. در بخش سوم به ذکر پیامدهای جنگهای صدر اسلام پرداخته شده است. از آنجا که نمی توانستیم به ذکر پیامدهای تمامی این جنگها بپردازیم برخی از آنها را گلچین کرده ایم، که عبارتند از: نتایج و پیامدهای جنگ بدر، احد، خیبر، تبوک، سریه اسامه بن زید و صلح حدیبیه.

شیطان در قرآن موضوع این پروژه است که در پنج فصل تنظیم شده است. فصل اول شامل: تعریف، حقیقت و خلقت جن و شیطان فصل دوم شامل: شیطان دشمن دیرینه انسان فصل سوم شامل: راه کارهای شیطان برای نفوذ و تأثیر گذاری در روح انسان فصل چهارم: گناه بزرگترین دام شیطان برای فریب انسان فصل پنجم شامل : نحوه برخورد انواع مردمان با شیطان و دامهای او