جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مباحث چالش‌برانگیز جهان اسلام حکم به تکفیر کسانی است که به سب صحابه می‌پردازند. در نگاه قائلین به تکفیر هر مسلمانی که صحابه پیامبر (ص) را سب کند، از دین اسلام خارج شده است. در مقابل برخی معتقدند اگرچه سب صحابه امری حرام است؛ اما ارتکاب این حرام کفر فرد سب‌کننده را در پی ندارد. ازآنجاکه سب صحابه و تکفیر ناشی از آن دستاویزی برای کشتار مسلمانان قرار گرفته است، پرداختن به این مهم امری ضروری به نظر می‌رسد؛ از این‌رو سؤال شایسته تحقیق آن است که آیا سب صحابه پیامبر (ص) موجب خروج از دین اسلام است؟ در این نوشتار که با روش تحلیلی ـ انتقادی و با استفاده از منابع اهل سنت سامان یافته است، مستندات قائلین به تکفیر مورد بررسی و نقد قرار می‌گیرد. نتایج بیان از آن است که سب صحابه گرچه عملی حرام است؛ اما موجب خروج از دین اسلام نیست

جوامع بشری از آغاز تاکنون، هیچ‌گاه با نظام حقوقی واحدی اداره نشده‌اند، بلکه نظام‌های حقوقی متعدد و دارای نقاط اشتراک و افتراق در جوامع بشری حاکمیت داشته است. یکی از نظام‌های حاکم، نظام‌ حقوقی قرآن کریم است. در این نوشتار تلاش شده است، به این سؤال پاسخ داده شود که امتیاز نظام حقوقی قرآن در مقایسه با نظام‌های رقیب چیست؟ برای دستیابی به مسئله موردنظر و شناخت بهتر نظام حقوقی قرآن، ابتدا مهم‌ترین نظام‌های حقوقی معاصر و ویژگی‌های هریک به بحث گرفته ‌شده ‌است، سپس به تبیین ویژگی‌ها و امتیازهای نظام حقوقی قرآن کریم در مقایسه با نظام‌های رقیب پرداخته‌شده است. برآیند تحقیق نشان می‌دهد که نظام حقوقی قرآن کریم در مقایسه با نظام‌های حقوق بشری از ویژگی‌ها و امتیازاتی ذیل برخوردار است: الهی و وحیانی بودن، جامع، کامل و چندبعدی، هماهنگی با طبیعت و فطرت سالم، دوری از خطا و انحراف‌های فردی، توجه به جنبه‌های مختلف انسان، نظام‌مند بودن مکتب حقوقی قرآن، ضمانت اجرایی ایمانی، آسان‌گرایی، ثبات، استمرار و جاودانگی از ویژگی‌ها و امتیازات نظام حقوقی قرآن است. درحالی‌که دیگر نظام‌های حقوقی با توجه به محدود بودن علمشان، عدم صلاحیت علمی، اخلاقی و روان‌شناسی، گرایش به منافع شخصی، فاقد ویژگی‌های فوق است.

در طول تاریخ تفکر اسلامی، سال‌ها و بلکه قرن‌های متوالی این مسئله مطرح بوده که اسلام طرفدار اصالت جهاد است یا صلح. در این مقاله، دو نظریه در تفکر امامیه و اهل سنت بررسی شده و دیدگاه‌های مذاهب و فقهای آنها مطرح و واکاوی شده است تا راهکارهای مناسب بر اساس قواعد مشخص ترسیم شود. این مقاله با رویکرد توصیفی‌تحلیلی آیاتی را که ظهور در اصل اولی جهاد دارند، بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که آنها در مقام مقابله با کفار حربی هستند. برای تأیید این مطلب به سیره و سنت پیامبر k و همچنین آیاتی استناد شده که به صلح‌دوستی و اعتزال اشاره دارد. بنابراین، نظریه‌ای که در این پژوهش مطرح و تقویت می‌شود، این است که اصل اولی در روابط با کفار صلحی مقتدرانه بوده، که البته باید در آن، شرایط سیادت و استقلال اسلامی لحاظ شود.

روانگردانها طیف وسیعی از داروها یا مواد شیمیای صنعتی نوپدیدی هستند که تأثیر مستقیم در ادراکات عقلی مصرف کنندهی آن داشته و آثار فراوان مخرب فردی، خانوادگی، سیاسی و اجتماعی دارند. در مواجه با آن ابتداً باید به شناخت کامل، دقیق و جامعی از این موضوع دست یافت، سپس به فحص، بررسی و تحلیل احکام تکلیفی و وضعی آن با بهرهمندی از مبانی فقهی پرداخت. این رساله که با شیوه تحلیلی، تطبیقی و نگاه نقادانه در قلمرو فقه مذاهب فقهی به این موضوع مهم پرداخته است. با توجه به آثار مهلک آن و به استناد ادلهای مانند حرمت اضرار به نفس، حرمت مقدمه حرام، حرمت اعانت بر اثم، نفی سبیل و عدم ترتب فواید عقلایی بر آن و تنقیح مناط ادله حرمت مسکرات حکم به حرمت استفاده از آنها و تعزیر مرتکبین متناسب با جرم، اثبات شده است، و معامله استفاده کننده در صورتی که فاقد قصد جدی باشد و یا موجب سفاهت وی شود باطل و فاقد اثر است. با توجه به این که امروزه روانگردانها یکی از معضلات مجامع جهانی و جامعه کنونی ما میباشد، طبعاً بر حکومت لازم است، با تدابیر پیشگیرانه از تحقق این جرم جلوگیری نموده و زمینههای رواج و شیوع آن را بر طرف نماید و در صورت وقوع با مجازات و تنبیه مرتکبین، مصرف کنندگان، تولید کنندگان، سازندگان و عوامل توزیع، تلاش حداکثری در حفظ سلامت و امنیت روحی و روانی آحاد جامعه بنماید، زیرا لزوم سلامت همه جانبه و بهداشت روح و روان افراد و جامعه از نگاه دین مبین اسلام و مذاهب اسلامی بسیار حائز اهمیت و مورد توجه و تأکید میباشد. پیشگیری از اختلالات روحی و روانی و جلوگیری از شیوع و گسترش آن در جامعه بسیاری از متخصصین را بر آن داشته تا در این خصوص تدابیر لازم بیندیشند. آئین اسلام که مشروب از زلال وحی از طریق پیامبران الهی و حضرات معصومین «علیهم-السلام» می‌نماید در بیان آیات و روایات به این نیاز انسان و جامعه بشری توجه لازم مبذول داشته و جایگاه عقل و سلامت روح و روان را به عنوان یکی از مقاصد و اهداف عالی دستورات شرعی قرارداده و هر گونه عمل و رفتاری که به زوال آن منجر گردد تحریم و کیفر لازم برای مرتکبین پیشبینی نموده است .

عدالت در نظام حقوقی قرآن کریم، از اهمیت و جایگاه‌ ویژه‌ی برخواردار است به‌گونه‌ای که تمام دستوارت‌اش بر معیار عدالت تشریع، و همگان را به اجرای آن فراخوانده‌ است. لذا بررسی این موضوع در جهت شناخت عدالت، کارکردها و فعلیت یافتن آن، وضع راهکارهای مناسب اجرایی، به اجرا در آوردن عدالت اسلامی، می‌طلبد تا این اصل مهم و آرمانِ همیشگی بشر، در پرتو آموزههای حقوقی قرآن تبیین و ارائه شود. بنابراین مسئله پژوهش پیش‌رو «عدالت در نظام حقوقی قرآن کریم» است و به عنوان یک مسئله اجتماعی که همگان خواستار تحقق آن در جامعه‌ی خویش‌اند بر قرآن کریم عرضه شده و با رویکرد تطبیقی در مقایسه با دیگر نظام‌های حقوقی مورد بررسی قرار گرفته است. در این راستا در تفسیر آیات از روش تفسیر استنطاقی موضوعی به دوگونه درون‌متنی و برون متنی و با رویکرد «مطالعات میان‌رشته‌ای» انجام شده است و مهم‌ترین یافته‌های پژوهش پیش‌رو به قرار ذیل است: عدالت در قرآن به معنای مساوات، بر پایه استحقاق، شایستگی، عمل مطابق با واقع، رعایت انصاف در صلح و آشتی دادن در چارچوب قوانین الهی، دوری از افراط و تفریط، قرار گرفتن هر چیز در جایگاه مناسب، رعایت مصالح و مفاسد واقعی و رعایت قانون، است. در نظام حقوقی قرآن، ساختار هستی، بر محور عدل استوار شده است. عدالت قرآن، همدوش توحید، رکن معاد، هدف تشریع نبوّت، فلسفه امامت، معیار کمال فرد، و مقیاس سلامت اجتماع است و گستره آن تمام ارتباطات‌ و افعال انسان‌ را با دنیای پیرامون مانند ارتباط انسان با خداوند، ارتباط انسان با طبیعت، ارتباط انسان با هم‌نوع را در زندگی خصوصی(خانواده) و نظام بین‌الملل را به صورت مطلق پوشش می‌دهد. عدالت در نظام حقوق بشری، هدف عالی و نهایی حقوق است؛ اما در نظام حقوقی قرآن، هدف میانه‌ای است که در بستر هدف عالی، یعنی کمال انسان و قرب او به حضرت حق، مفهوم و مصداق واقعی می‌یابد. در نظام حقوقی قرآن، حق‌ها منبعث از حق خدا و عدالت نیز مبتنی بر حقوق واقعی و نیز تأمین کننده حقوقی است که ریشه در حقّانیت، خالقیت و مالکیت خداوند دارد. که با اجرای عدالت هم حقّ صاحبان حق مراعات و هم با زیستن به شیوه عدالت، حقیقت ملکوتی و الهی هستی، نمایان می‌شود. الهی بودن، جامع، کامل و چند بُعدی، هماهنگی با طبیعت و فطرت سالم، دوری از خطا و انحراف‌های فردی، توجه به جنبه‌های مختلف انسان، انسجام، ضمانت اجرایی ایمانی، آسان‌گرایی، ثبات و جاودانگی و اصالت و استقلال، از امتیازات نظام حقوقی قرآن است. عدالت در نظام حقوقی قرآن یک امر واقعی و حقیقی که بر سرتاسر تکوین و تشریع حاکم است. دارای اصالت ذاتی بوده و با منشأ الهی- وحیانی دست انسان را مطابق مبانی دینی، برای دستیابی به سعادت می‌گیرد، امّا در نظام‌های حقوق بشری «عدالت» میان مقوله‌ها و آموزه‌های انسانی با تحوّل مفهومی، دچار دگرگونی گشته و به تبع ارزش رایج روزگار، به استخدام گرفته می شود تا حرص قدرت، یا منفعت انسانی را برآورده کند و یا یک فضیلت بی‌منشأ و پشتوانه، در خدمت انسان قرار گیرد و یا تابع قرار دادهای انسانی بوده و یک مقوله حاشیه‌ای، ابزرای و قرار دادی باشد. کارکردهای عدالت، بر اساس آموزه‌های قرآنی عبارتند از: استواری جامعه؛ اصلاح و حیات جامعه؛ الفت اجتماعی؛ رعایت حقوق عمومی؛ آرامش دل‌ها و امنیت روانی؛ اتحاد و هم‌گرایی؛ گواهی به حق؛ عامل بی‌نیازی بشر و عامل پایداری و استقامت است. ایمان به توحید، پیروی از قانون الهی، همکاری و تعاون اجتماعی، ارتقای عدالت فرهنگی، شایسته‌سالاری، نظارت اجتماعی، معاد باوری، مبارزه با ستم و مفسدان اقتصادی، برابری شهروندان و عدم تبعیض، از راه‌کارهای تأمین عدالت در نظام حقوقی قرآنی است. عدالت در نسبت با مفاهیم چون آزادی، امنیت، اعتدال، قسط، توازن و برابری، برترین فضلیت است و در مقام تزاحم مقدم بر آن‌هاست؛ چرا که عدالت به عنوان صفت نفسانی، تعدیل کننده سایر قواست؛ اگر عدالت نباشد هیچ فضیلتی باقی نمی‌ماند و در نظام اجتماعی نیز اگر عدالت رعایت نشود، سایر فضلیت‌ها نیز حفظ نمی‌شود. ضامن اجرای عدالت، در آموزه‌‌های قرآنی، ایمان مردم است به این که اعمال و گفتار انسان در دید خدای سبحان است. و این مهم، توده‌های مردم را به رعایت و اجرای عدالت وادار و از تعدّی به احکام الهی بازمی‌دارد. در حالی که قانون مدّون بشری عصر حاضر چنین ضمانت و کارایی نداشته و پاسخگو نیست.

یکی از روش‌های تفسیری ـ که پس از عصر روشنگری و انقلاب صنعتی در غرب، به‌صورت ویژه در جهان اسلام مورد توجه قرار گرفته است ـ روش تفسیر علمی قرآن است که در آن مفسر می‌کوشد تا با بهره‌گیری از یافته‌های علوم تجربی، به فهم بهتری از آیات قرآنی دست یابد. این روش عمدتاً به سه شیوه «تطبیق»، «استخدام» و «استخراج» صورت می‌پذیرد. نوشتار حاضر، به‌منظور دست‌یابی به جایگاه علوم طبیعی در فرآیند تفسیر از منظر علامه طباطبایی، این سه شیوه را در خصوص این دسته از علوم در تفسیر شریف «المیزان» مورد بررسی قرار داده و با دقت در مواردی که علامه طباطبایی در تفسیر خود به یافته‌های علوم طبیعی اشاره فرموده است، روشن ساخته است که نخست در المیزان نه‌تنها هیچ مصداقی برای «تطبیق» نمی‌توان یافت، بلکه اساساً یکی از انگیزه‌های اصلی علامه در تألیف این تفسیر، مقابله با رواج تطبیق در عرصه تفسیر در دوران ایشان بوده است؛ دوم ایشان اگرچه در فهم آیات قرآنی، در مواردی از علوم دیگر بهره گرفته است؛ اما بررسی این موارد آشکار می‌سازد که ایشان ـ همان‌گونه که بارها تصریح نموده است ـ قرآن را در مقام تفسیر، از سایر علوم و منابع معرفتی بی‌نیاز دانسته و یافته‌های سایر علوم را تنها در فهم بهتر آیات و استفاده‌های فراتفسیری ـ و نه اصل تفسیر قرآن ـ قابل «استخدام» می‌داند؛ و سوم اگرچه در عرصه‌ علوم طبیعی در المیزان موردی برای «استخراج» یافت نمی‌شود؛ اما این تفسیر ظرفیت بسیار عظیمی در استخراج نظریات، در شاخه‌های مختلف علوم انسانی و نظری دارد.

بحث «استعمال لفظ در اکثر از معنا» از مباحث مهم علم اصول و طبق بیان علما از پرکاربردترین مباحث اصولی در علم فقه است که در قسمت ثمرات فقهی بحث به نمونه‌هایی از کاربرد این بحث در فقه پرداخته شده است. به طور کلی دو قول مهم در این مسئله مطرح است: عده‌ای معتقد به امکان استعمال لفظ در اکثر از معنا و عده‌ای دیگر به استحاله آن حکم داده‌اند. دلیل امتناعی‌ها عقلی و دلیل جوازی‌ها وقوع آن در استعمالات عرب است. مهم این است که سرنخ اصلی و گلوگاه بحث در این مسئله، کشف حقیقت استعمال و ارتباط لفظ و معناست و نزاع موجود در این مسئله، حول همین مطلب می‌چرخد. بنابراین ماهیت‌شناسی مقوله استعمال و بررسی رابطه بین لفظ و معنا می‌تواند کلاف سردرگم این بحث را باز کند و برای حل این نزاع مؤثر باشد.

فصاحت و بلاغت از مهم‌ترین جنبه‌های اعجاز قرآن است که موجب حسن پذیرش مردمان در قرون متمادی از عصر نزول تاکنون بوده است. مقصود از فصاحت که گاهی وصفی برای کلمه، و گاه برای کلام دانسته می‌شود، عبارت است از خالی بودن کلام از حروف و کلمات ثقیل، نامانوس و ناموزون و همچنین تعبیرات نفرت انگیز و رکیک و پیچیده و گنگ و مبهم. ومراد از بلاغت عبارت است از کلامی که افزون بر ویژگی فصاحت، با حال و مقام مخاطب یا مخاطبان، مطابقت و هماهنگی داشته باشد. هدف از نگارش این رساله، تأکید بر وحیانی بودن قرآن و دفاع از حریم قرآن در مقابل شبهاتی است که خاورشناسان به اهداف گوناگون علیه این کتاب منزل ربوبی، درباره فصاحت و بلاغت قرآن مطرح کردند. رساله حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و با رویکرد انتقادی درصدد است، اساسی‌ترین شبهات مستشرقان را درباره فصاحت قرآن مانند: اشکالات صرفی و نحوی در قرآن، گویا نبودن کلام الهی، وقوع واژگان بیگانه در قرآن و تکرار غیر مفید؛ و بلاغت قرآن مانند: ناپیوستگی و پراکندگی قرآن، جملات ناتمام و الفاظ زائد در قرآن بیان کرده است و نظریات آنان را با پاسخ‌های متقن رد نموده است. ره‌آورد این پژوهش نشان می‌دهد که قرآن از اوج فصاحت و بلاغت برخوردار است و شبهات مستشرقان در این زمینه ناشی از اهداف مطالعات و مبانی فکری و انگاره‌های ذهنی کاملاً متفاوت و متغایر مستشرقان از مطالعات اسلامی مانند: بشری دانستن قرآن، تأثیرپذیری قرآن از محیط، تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه است. از این‌رو، روش‌شناسی آنان در زمینه مطالعات قرآنی به سبب رویکرد سطحی و کم‌دقتی؛ غرض‌ورزی و پندارگرایی، اشتباه در فهم و تفسیر قرآن و عدم اطلاع از زبان عربی و دانش فصاحت و بلاغت و البته عدم مراجعه به همه منابع اسلامی به ویژه شیعه، دقیق نبوده است به همین سبب، شبهات آنان در موارد زیادی، نه تنها مشکل آن‌چنانی بر بلاغت و فصاحت قرآن وارد نمی‌سازد، بلکه دلالت روشنی بر اصالت و اعجاز بیانی قرآن است.

بحث رابطه قرآن و فرهنگ زمانه و نوع تعامل میان آن دو، از مسائل نوپدید قرآن‌پژوهی در دو حوزه معرفتی جهان اسلام و دنیای غرب است. در این میان، اندیشه‌ی تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه درواقع، سرشت وحیانی، الگو و شاخص‌بودگی قرآن بر سایر منابع معرفتی مسلمانان را نشانه رفته است. پذیرش یا انکار تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه، تأثیر مستقیم بر صلاحیت و عدم‌صلاحیت مرجعیت علمی قرآن بر دیگر حوزه‌های دانش بشری، ازجمله علوم انسانی دارد. مرجعیت علمی قرآن، آنگاه محقق می‌شود که تمامی گزاره‌های قرآن از دستبرد افکار و اندیشه‌های بشری، سالم، از قطعیت صدور بهره‌مند و از حجیت لازم و اعتبار کافی برخوردار باشد. این نوشتار، به دنبال تبیین و توصیف چگونگی چندگانگی تعامل قرآن و فرهنگ زمانه، و درنهایت، اثبات حجیت و دوام مرجعیت علمی قرآن برای علوم انسانی است؛ که با روش تحلیلی ـ توصیفی، با استناد بر آیات قرآن و نقد و بررسی آراء قرآن‌پژوهان صورت گرفته است. یافته‌های پژوهش آشکار می‌سازد که در بحث از انواع تعامل قرآن و فرهنگ زمانه، از میان سه دیدگاه موجود، انکار مطلق بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن؛ تأثیرپذیری قرآن از واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی عصر نزول؛ و برخورد فعال و هوشمندانه قرآن در برابر عناصر و مؤلفه‌هایی از فرهنگ زمانه؛ تنها دیدگاه سوم از منطق روشن، قدرت استدلال و استناد کافی برخوردار است. طرفداران این دیدگاه استدلال می‌کنند که عناصر و مؤلفه‌هایی از فرهنگ زمانه در قرآن بازتاب یافته‌اند؛ اما این بازتاب با سه رویکرد پذیرش، پیرایش و نکوهش و با سه نوع تعامل اثباتی، سلبی و اصلاحی همراه بوده است. بر این نوع تعامل، پیامدهای مثبت و متعددی مترتب است که اثبات وحیانی بودن سرشت قرآن، مصونیت متن و محتوای قرآن از افکار و اندیشه بشری و درنهایت، اثبات حجیّت و دوام و بقای مرجعیت علمی قرآن برای سایر علوم و معارف بشری، ازجمله علوم انسانی، تنها بخشی از پیامدهای این نوع تعامل است.

خاستگاه‌های اختلاف فقیهان در فتاوا متفاوت و پر شماراست، به‌گونه ای‌که پرداختن به هریک از آن‌ها مستلزم نگارش کتاب‌هایی است. یکی از علل بسیارمهم و تاثیرگذار در اختلاف فتاوای مجتهدان، چگونگی نگاه آن‌ها به ظواهر کتاب الهی یعنی قرآن به لحاظ حجیت و اعتبار است. در طول تاریخ پس از ظهور اسلام و پس از رحلت خاتم رسولان، اختلاف نگاه نسبت به ظواهر قرآن رخ نمود و با گذر زمان و توسعه علوم بشری و اسلامی‌گستره و عمق این اختلافات بیشتر شد و اکنون چگونگی نگاه به ظواهر قرآن بخشی از مباحث دانش اصول فقه را تشکیل می‌دهد. نویسنده در این مقاله سعی نموده که نگاه باورمندان به حجیت ظواهر قرآن و منکران آن را تبیین کند و پیامد‌های کلی التزام به هر یک از دیدگاه‌ها را بنمایاند و طبعا از ورود به جزئیات که دامنه‌ای بس‌گسترده دارد، پرهیز نموده است