جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در قرن هفتم و هشتم هجری قمری آثـار فراوانـی در شبه‌قاره (هند و پاکستان با نام «ملفوظات» در حوزۀ ادبیات عرفانی نگاشته شد. وجود برخی اشتراکات میان این متون و مجالس، این سؤال را به ذهن متبادر می­کند که آیا ملفوظات به تقلید یا تحت­ تأثیر مجالس نگارش یافته ­اند یا آثاری متفاوت هستند؟ مجالس سبعه (629-621 یا 642-637.ق) اثر مولوی و فوایدالفؤاد (722-703.ق) اثر خواجه نظام­الدین اولیا نمونه­های شناخته‌شده­ای از مجالس و ملفوظات هستند که در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی آن­ها و ویژگی­ های مشابه و متمایز هریک می­پردازیم. این مقایسه با توجه به نظریۀ بینامتنیّت انجام می­شود. فوایدالفؤاد از منظر پیرامتنیّت تنها در نحوۀ تقسیم‌بندی نشست­ها و نداشتن عناوین داخلی، با مجالس سبعه مشترک است. از لحاظ سرمتنیّت، تعلّق دو اثر به گونۀ ادبی خاص باعث وجود برخی ویژگی ­های ساختاری و محتوایی مشترک در دو متن گردیده است. از حیث ارتباط بیش­متنی با توجه به وجود اسناد تاریخی، برگرفتگی غیر­مستقیم فوایدالفؤاد از مجالس سبعه، محتمل است و گشتارهای کمّی، انگیزه­ای وکیفی در فوایدالفؤاد مشاهده شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می ­دهد که تأثیرپذیری فوایدالفؤاد از مجالس سبعه، جنبۀ تقلیدی ندارد و با توجه به مشابهت­ ها، این اثر و احتمالاً سایر ملفوظات، برداشتی آزاد و غیرمستقیم از مجالس سبعه و سایر مجالس هستند.

وحدت از مفاهیم محوری در تفکر عرفانی است. مولانا برای تفهیم این مفهوم، همچون بسیاری از مفاهیم غامض عرفانی، از استعاره بهره برده است. در این پژوهش، استعاره‌های مولانا از مفهوم وحدت در مثنوی معنوی، براساس نظریۀ استعارۀ شناختی لیکاف و جانسون، بررسی و تحلیل شده است. هدف از این مقاله آن است که با تحلیل استعاره‌ها و تشخیص نوع و کارکرد شناختی آن‌ها، دیدگاه مولانا به این مفهوم، نحوۀ معرفی آن به مخاطب و عوامل مؤثر در انتخاب این استعاره‌ها را دریابیم. ابتدا نمونه‌های استعاره‌های وحدت را استخراج کردیم و بعد به تحلیل و توصیف آن پرداختیم. مولانا در مثنوی، از هفت کلان‌استعارۀ نور، انسان، عنصر طبیعی، شیء، مکان و ظرف، روییدنی‌ها و مفهوم انتزاعی استفاده کرده که اغلب استعاره‌ها از نوع هستی‌شناختی هستند. با این استعاره‌ها، تمام ویژگی‌ها و کارکردهای مفهوم وحدت، به‌نحوی‌که با اصل حفظ اسرار منافات نداشته باشد، برای مخاطب به تصویر کشیده شده است. عواملی مانند شغل خطابه و ارتباط با عموم مردم، سبک شاعری و محیط زندگی مولانا در گزینش استعاره‌هایی ساده، ملموس و عامیانه تأثیرگذار بوده است، اما دسته‌ای از استعاره‌ها هستند که تصویر ارائه‌شده از وحدت، در آن‌ها بسیار انتزاعی است و گویی برای محرمان و مخاطب خاص به‌کار رفته است، مانند «وحدت بی‌رنگی است»، «وحدت فکر است» و ... . در این استعاره‌ها، تصویری که برای معرفی مفهوم انتزاعی وحدت به‌کار رفته، خود انتزاعی است و نیاز به معرفی دارد.

درد و رنج در جایگاه موضوعی فلسفی و دینی و روان‌شناختی، همزاد انسان است. این موضوع در مبحث خیر و شرّ به اسطوره‌ها و افسانه‌ها راه یافت و تاکنون نیز در مرکز توجه و چالش فلسفی و الهیاتی بوده است. در حوزۀ ادبیات و متون ادبی عرفانی نگاه به درد و رنج فراتر از استدلال صرف فلسفی و بیشتر شهودی است؛ به‌طوری‌که عارف در قالب تمثیل، مفاهیم معقول را محسوس جلوه می‌دهد؛ با این شیوه افزون‌بر نزدیک‌کردن آن مفاهیم به ذهن، می‌کوشد موجب اقناع عاطفی مخاطب شود. نگارندگان این مقاله با مبنا قراردادن یکی از حکایت‌های چالش‌برانگیز مثنوی (مناظرۀ صوفی و قاضی) می‌کوشند رویکرد ادبی عرفانی مولوی به موضوع پیچیدۀ درد و رنج را بررسی کنند. نگرش تمثیلی مولوی در صورت‌بندی مسئلۀ درد و رنج نشان می‌دهد میان درد و رنج با لذت و پیروی از هوای نفس از یک‌سو و معرفت و کمال روح و عاقبت‌بینی ازسوی دیگر ارتباط وجود دارد. مولوی در ضمن حکایت‌ها به ماهیت پیچیدة درد و رنج، خاستگاه و راه‌های رهایی از رنج نظر دارد و آن را با تمثیل‌های متناسبی باورپذیر کرده است.