جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در ادیان الاهی – به‌ویژه دین اسلام و مذهب تشیع _ نسبت به متون دینی، به طور کلی، با دو نگرش و رهیافت مواجه هستیم: «نص‌‌گرایی» و «عقل‌‌گرایی». جریان نص‌گرا، در فهم دین محوریت و اصالت را به متن داده و بر فرع و حاشیه بودن عقل تأکید می‌‌کند و جریان عقل‌‌گرا (اعتدالی)، ضمن پایبندی به متن، برای عقل نیز شأن کشف معارف دینی قائل است. حوزه علمیه قم در سده اخیر، شاهد حضور این دو جریان در صحنه مهدویت‌‌پژوهی بوده است. جریان عقل‌‌گرای اعتدالی با نقد تک‌‌ساحتی بودن روش نص‌‌گرایان افراطی، بین عقل و متن و پایایی و پویایی باورداشت مهدویت پیوند و آشتی برقرار کرده و مبارزات علمی بر جریان نقل‌‌گرای افراطی غالب شد. پژوهش پیش‌رو، از آن‌جا که به دنبال کشف بروندادهای غلبه جریان عقل‌‌گرایی اعتدالی بر نص‌‌گرایی افراطی حوزه علمیه قم در مهدویت است و به توصیف و تحلیل نتایج غلبه تفکر عقل‌‌گرایی بر نص‌‌گرایی در آن آموزه می‌پردازد، و بر مطالعات کتابخانه‌‌ای و اسنادی مبتنی است؛ از نظر روش اجرای تحقیق، توصیفی _ تبیینی خواهد بود.

در نگاه عالمان اخباری، روایات اهل‌بیت؟عهم؟ تنها منبع معتبر در معرفت دینی به شمار می‌رود. نگرش اخباری‌ هرچند امروزه به عنوان مکتبی زنده در منظومه معرفت دینی حضور ندارد، ولی رسوبات فکری آن هنوز در استنباطات فقهی، رهیافت­های تفسیری، مباحث اخلاقی و مسائل کلامی، به‌ویژه مهدویت به چشم می‌خورد. به جهت بهره‌مندی از تمام ظرفیت و اهداف بلند این آموزه و دور ماندن از آسیب‌های این نگرش و جلوگیری از تبدیل شدن مهدویت به یک گفتمان ایستا و خنثی، شناخت تأثیرات نظری این رویکرد بر اندیشه شیعی معاصر در این حوزه ضرورت دارد. رویکرد اخباری سبب شده این عالمان دینی نگاهی قشری، جزیره‌ای و به دور از عقلانیت به معارف مهدوی داشته،‌ به نقش اراده انسانی در رخدادهای اجتماعی اعتنا نکنند، به مشروعیت تشکیل حکومت در دوران غیبت به دیده تردید بنگرند، تلقی جامع به آموزه انتظار نداشته و صرفاً تفسیری فردگرایانه، نجات‌بخش، احساسی و به دور از نگاه تمدنی به این گفتمان ارائه ‌دهند و با معرفت‌بخش دانستن خواب، به تطبیق‌گرایی روی آورند. این پژوهش از نظر روش اجرای تحقیق، توصیفی _ تبیینی و با رویکرد انتقادی خواهد بود.

اندیشه «اخباری» بعد از شکل‌‌گیری تاکنون در میزان تأثیر بر اندیشه عالمان شیعی نوسان داشته است. به‌ظاهر، با مجاهدت عالمان اصولی، رویکرد اخباری از صحنه تفکر فقهی رخت بربسته است؛ اما واقعیت آن است که این جریان، هم به لحاظ بینشی و هم از نظر کنشی تأثیر خود را برجای گذاشته است. این نگره، در مسئله مهدویت، حضور و تأثیر خود را بر عالمان شیعی به شکل جدی نشان داده است. این تحقیق به تأثیر کنشی و رفتاری اندیشه اخباری بر حوزه مهدویت در دوران معاصر در میان شیعیان اشاره می‌کند. یافته اصلی پژوهه حاضر آن است که معرفت دینی ظاهرگرایانه اخباری، هم بر کنش فردی و هم بر کنش اجتماعی شیعیان اثر دارد. اجتناب از مسئولیت‌‌های اجتماعی، بیان مباحث غیر ضروری، همچون نقل خواب، احوال شخصی امام زمان؟عج؟ و ملاقات‌‌گرایی، عزلت‌گزینی، اخذ تاکتیک سکوت دربرابر تحرکات مستکبرانه غرب؛ ازجمله اثر کنشی اندیشه اخباری است. همچنین به دلیل همین دیدگاه اخباری، اساساً این اندیشه با حضور زنان در جامعه به عنوان فعالیت‌های اجتماعی در مورد زمینه‌سازی ظهور مخالفت می‌کند. پژوهش پیش‌‌رو با روش توصیفی- تحلیلی به سنجش اثرگذاری اندیشه اخباری در سلوک و زندگی فردی و اجتماعی برخی از شیعیان معاصر پرداخته است.