جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در سند الگوی پایه اسلامی ایرانی پیشرفت آمده است که تا سال 1444 ایران به کشور پیشتاز در تولید علوم انسانی اسلامی تبدیل خواهد شد. در دهه‌های گذشته بحث‌های گسترده‌ای در ارتباط با معنا، امکان، ضرورت و چگونگی دست‌یابی به علوم انسانی اسلامی انجام گرفته و مراکز متعدد فرهنگی، آموزشی، پژوهشی و سیاستگذاری تأسیس گردیده تا این هدف را محقق سازند. با وجود این، تا کنون تحقیقی در ارتباط با آینده این ایده به انجام نرسیده است. پرسش محوری این مقاله آن است که آیا پیشتازی ایران در تولید علوم انسانی اسلامی تا سال 1444 ممکن است؟ در این راستا پس از نقد پیش‌بینی‌های بی‌آینده بودن ایده علوم انسانی اسلامی به دو شیوه پیشینی و مستقل از شواهد تاریخی و پسینی و مبتنی بر شواهد تاریخی، با بهره-گیری از روش تحلیل روند، نشان داده می‌شود که ایده علوم انسانی اسلامی، ایده‌ای رو به رشد و در نتیجه آینده دار است؛ هر چند اگر این فرایند مطابق با روند دهه‌های گذشته پیش برود، دست‌یابی به افق تصریح شده در سند الگوی پایه اسلامی ایرانی پیشرفت در سال 1444 دور از انتظار است. در پایان با بهره‌گیری از نظر نخبگان این حوزه، برخی از عواملی که می-تواند در سرعت بخشیدن به این روند تأثیرگذار باشد، معرفی شده است.

ایده علم دینی در نیم قرن گذشته در فضای علمیِ نه تنها جهان اسلام، که حتی در دیگر ادیان مطرح بوده است. اساتید و پژوهشگران بسیاری از ابعاد مختلف به بررسی این ایده پرداخته‌ و در باب معناداری، امکان یا امتناع؛ ضرورت، مطلوبیت و چگونگی دست‌یابی به علم دینی بحث کرده‌اند. علیرضا شجاعی‌زند از اساتیدی است که در آثار مختلف، به خصوص در مقاله «نقد درون گفتمانی ایده علم دینی» به نقد ایده علم دینی به معنای عام و علوم انسانی اسلامی به معنای خاص پرداخته ‌است. در این مقاله پس از طرح ادله ایشان در نقد ایده علم دینی، ملاحظاتی چند در ارتباط با آن مطرح می‌گردد و نشان داده می‌شود که هیچ یک از این ادله نمی‌تواند امکان یا مطلوبیت ایده علم دینی به معنای عام را نفی کند و نقد‌های شجاعی زند تنها به یک تقریر خاص از ایده علم دینی وارد است.

تحول علوم انسانی و دست‌یابی به علوم انسانی اسلامی، یکی از دغدغه‌های اصلی نظام جمهوی اسلامی بوده و هست. در چهل سال ابتدایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، برای دست‌یابی به این هدف، مراکز آموزشی، پژوهشی، فرهنگی، برنامه‌ریزی و سیاستگذاری متعددی شکل گرفت، مراکزی که در ادبیات فلسفه فناوری از آنها با عنوان فناوری‌های نرم و انسانی یاد می‌شود. در این مقاله تلاش گردیده با توجه به بیانیه آیت الله خامنه‌ای در ارتباط با گام دوم انقلاب اسلامی ایران، و با بهره‌گیری از رویکرد عقلانیت نقاد در ارتباط با رشد و توسعه فناوری‌ها، پس از بررسی آسیب‌شناسانه یکی از اقدامات انجام شده در گام اول (تأسیس مراکز فرهنگی، آموزشی، پژوهشی، برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری) راهکارهایی برای کارآمدی هر چه بیشتر این فناوری‌های نرم و انسانی مرتبط با تحول علوم انسانی و علوم انسانی اسلامی ارائه گردد تا دست‌یابی به فهم بهتر واقعیت‌های جامعه ایران اسلامی و رفع مشکلات آن تسریع و تسهیل گردد.

میرباقری و پایا درباره چیستی تکنولوژی و امکان متناسب­سازی تکنولوژی با فرهنگ، دیدگاه­های مشابهی دارند، اما در نحوه مواجهه با تکنولوژی غرب دو دیدگاه متفاوت را مطرح می­سازند. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی ابتدا نقاط اشتراک این دو دیدگاه را بیان داشته و سپس به این پرسش پاسخ خواهیم داد که با وجود این نقاط اشتراک فراوان چرا در نحوه مواجهه با تکنولوژی غربی این دو مسیرهای متفاوتی را در پیش می­گیرند. نتیجه­ای که از این تحقیق بدست آمده این است که نوع تفسیر میرباقری و پایا از مقدمات به ظاهر مشترک، منشاء اختلاف آن دو در نتیجه گردیده است

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران انتظار می‌رفت تحولی اساسی، در ماهیت برنامه‌های توسعه پدید آید؛ اما چنین نشد. تحلیل‌های متفاوتی در این زمینه ارائه شده است که داوری دربارة آنها، بدون شناخت عمیق از چیستی برنامة توسعه ممکن نیست. با وجود تأثیرگذاری‌های فراوان برنامة توسعه، در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی، دربارة این موضوع بررسی‌های فلسفی و اخلاقی ناچیزی شده است. در این مقاله، پس از اشاره‌ای اجمالی به تاریخچة برنامة توسعه، نشان داده می‌شود که برنامة توسعه، با توجه به معانی گوناگونی که از تکنولوژی ارائه شده است، هویتی تکنولوژیک دارد و می‌توان دربارة آن، به مثابة یک تکنولوژی مطالعة فلسفی و اخلاقی کرد. بررسی ماهیت برنامة توسعه، در فضای فکری هایدگر، شناسایی درون‌دادها و برون‌دادهای متافیزیکی آن، آشکار ساختن جهت‌داری ارزشی برنامة توسعه، توجه به ملاحظات اخلاقی در تدوین و اجرای برنامة توسعه موضوعاتی است که در این مقاله بررسی شده است. در پایان، این پرسش مطرح می‌شود که در قبال برنامة توسعه، چه موضعی باید گرفت؟ بررسی‌های این مقاله مقدمه‌ای است برای پاسخ دادن به این پرسش که به چه دلیل الگویی ایرانی و اسلامی از برنامة توسعه، در ایران پدید نیامده است؟

یکى از مهمترین رسالتهاى پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تدوین علوم انسانى و اجتماعى دینى یا به عبارت دیگر استخراج دیدگاه اسلامى در ارتباط با مسائل علوم انسانى و اجتماعى است و شناسایى مبانى هستى شناختى، معرفت شناختى، روش‌شناختى و انسان‌شناختى علوم انسانى و اجتماعى موجود و نقد و بررسى آن و استخراج مبانى جایگزین براى تدوین علوم انسانى و اجتماعى جدید، از لوازم تحقق این رسالت است. بر این اساس، در ساختار جدید پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گروه پژوهشى «فلسفه علوم انسانى» در نظر گرفته شد و مورد تأیید شوراى عالى گسترش آموزش عالى قرار گرفت. این گروه فعالیت رسمى خود را از ابتداى سال جارى آغاز کرده و مى‌کوشد با طرح مباحث روش‌شناسى و فلسفه علوم انسانى، به شناخت هر چه بیشتر مبانى علوم انسانى و اجتماعى موجود کمک کند. برگزارى کارگاه آموزشى «پارادایمهاى علوم انسانى» در تاریخ اول تا سوم آذرماه در سالن انجمنهاى علمى حوزه علمیه قم، یکى از اقدامات گروه در راستاى تحقق اهداف یاد شده بود. استاد این کارگاه جناب آقاى دکتر محمد تقى ایمان (دانشیار گروه جامعه‌شناسى دانشگاه شیراز و رئیس مرکز جمعیت‌شناسى دانشگاه شیراز) بودند و جناب آقاى پور على (رئیس و عضو هیئت علمى جهاد دانشگاهى دانشگاه شیراز) نیز در این کارگاه، ایشان را همراهى مى‌کردند. با توجه به اهمیت مباحث طرح شده در این کارگاه و علاقمندى محققان نسبت به آگاهى از محتواى کارگاه و با کسب اجازه از استاد ارجمند جناب آقاى دکتر ایمان، گزارشى از این کارگاه را تقدیم علاقمندان به مباحث روش‌شناسى و فلسفه علوم انسانى مى‌نماییم.

هدف: طبقه‌بندی‌هایی که دربارة رویکردهای علم دینی ارائه شده، با چندین مشکل روبه‌روست. این مقاله می‌کوشد طبقه‌بندی جامعی از رویکردهای علم دینی ارائه دهد که فارغ از اشکالات موجود باشد. روش: در ارائة طبقه‌بندی جدید، از روش تحلیلی و ایدة «نمونة ایدئال» ماکس وبر استفاده شده است. یافته‌ها: در این طبقه‌بندی در کنار کسانی که به صراحت از ایدة علم دینی حمایت می‌کنند، جایی هم برای آن دسته از اندیشمندانی که به عنوان مخالف علم دینی از آنها یاد می‌شود، در نظر گرفته شده است؛ کسانی که یا به صراحت با معنایی از علم دینی موافق‌اند؛ یا بر مبنای آرای مختار آنها می‌توان نشان داد که آنها نمی‌توانند به طور کامل با علم دینی مخالف باشند. در کنار رویکردهایی که جریان تحول علم و تولید علم دینی را مدیریت‌پذیر می‌دانند، به رویکردهایی که تحول علم و دستیابی به علم دینی را ممکن اما مدیریت‌ناپذیر می‌دانند، توجه کرده است. در کنار رویکردهایی که مستقیم به سراغ تحول علم و تولید علم دینی می‌روند، رویکردهایی هم که تحول علم و دستیابی به علم دینی را از دریچة تحول کنشگر معرفتی و ساختارهای اجتماعی و نهادهای علمی دنبال می‌کنند، دیده است. هم به رویکردهایی که از علم موجود آغاز می‌کنند و می‌کوشند با بهره‌گیری از علوم اسلامی به سوی علم دینی حرکت کنند، توجه کرده است؛ هم به رویکردهایی که از علوم و معارف اسلامی آغاز می‌کنند و می‌کوشند علم دینی تأسیس کنند. نتیجه‌گیری: این مقاله نشان داد که دیدگاه اکثر نظریه‌پردازان علم دینی، ترکیبی از رویکردهای ایدئال در زمینة علم دینی است.

در دهه‌‌های گذشته در بحث از امکان یا امتناع علم دینی، از دیدگاه‌های مختلف فلسفۀ علمی (اثبات‌‌گرایی، ابطال‌‌گرایی پوپری، برنامۀ پژوهش علمی لاکاتوشی، پارادایم علم کوهنی وغیره) بهره گرفته شده است، اما تاکنون دربارۀ قابلیت‌‌های واقع‌‌گرایی انتقادی در حمایت از ایدۀ علم دینی کار چندانی انجام نشده است و پژوهش‌های انجام‌شده نیز به ابعاد مختلف ایدۀ علم دینی نپرداخته‌‌اند. در این مقاله پس از معرفی مختصر واقع‌‌گرایی انتقادی، به‌صورت متمایز «معناداری»، «امکان»، «ضرورت»، «مطلوبیت»، «چگونگی تولید» و «آینده» علم دینی از منظر واقع‌‌گرایی انتقادی بررسی می‌‌‌شود تا نشان داده شود این دستگاه فلسفی، که فلسفۀ علوم طبیعی، فلسفۀ علوم انسانی و فلسفۀ فراطبیعت را دربرمی‌‌گیرد، ظرفیت بالایی برای پشتیبانی از ایدۀ علم دینی دارد.

صرف عدم موفقیت برخى از کوشش­‎هایى که در جهت دینى و اسلامى‏‏‎سازى علوم و معارف بشرى انجام گرفته است، دال بر عدم امکان تاسیس علم دینى و اسلامى نیست، زیرا صرف عدم وقوع یک امر دلالت بر عدم امکان آن نمى‏‎کند، مگر این‎که نفس مفهوم آن امر دست‎خوش تنافى ‌اجزاء و به تعبیر دیگر پارادوکسیکال یا خارق اجماع باشد.