جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دو دهه پایانی قرن بیستم، مقارن با شروع مطالعات روشمند در فهم حدیث با روش تحلیل اسناد ـ متن در غرب است. با بهره‌گیری از روش تحلیل اسناد ـ متن در بررسی روایت «إِنِّی‏ أُوتِیتُ‏ الْکِتَابَ‏ وَمِثْلَهُ مَعَهُ»، جنبه کاربردی و محتوایی این روایت را تا حدودی می‌توان روشن کرد. این پژوهش، ضمن تبیین علمی روش تحلیل اسناد ـ متن در بررسی احادیث، درصدد پاسخگویی به این پرسش است که مطابق آموزه‌های نبوی چه مضامینی محوریت حدیث «إِنِّی‏ أُوتِیتُ‏ الْکِتَابَ‏ وَمِثْلَهُ مَعَهُ» را تشکیل داده‌اند؛ ازاین‌رو در قالب روش توصیفی ـ تحلیلی، پس از تقریر نظریه‌هایی در تفسیر این حدیث، سیر تطور آن و کشف معنای اصلی متن این روایت در بافت تاریخی‌اش بررسی خواهد شد. بررسی متنی ـ اسنادی این روایت گویای آن است که مضمون وحی بیانی به‌مثابه پربسامدترین مضمون در تفسیر این حدیث،تنها یک اقتضای عصری نبوده است، بلکه نشان‌دهنده یک ضرورت و رهنمود پیامبر (ص) درباره لزوم توجه به وحی بیانی است. همچنین بعد از بررسی سندی و متنی پنج نمونه مشهود و بارز این حدیث در جوامع روایی ولو به‌رغم شهرتش، چنین به نظر می‌رسد که این حدیث نمی‌تواند دلیلی جامع و صحیح برای وحیانی‌دانستن سنت به حساب آید.

رجال‌کشی با گزینش شیخ طوسی با نام «اختیار معرفة‌الرجال» در اختیار ما قرار گرفته است. قرائن حاکی است که گزینش طوسی به مفقود شدن پاره‌‌ای از محتوای رجال‌کشی انجامیده است.گزارش‌هایی از نسخه گزینش شده، در برخی منابع پسین امامیه موجود است. از انبوه منابع اهل‌سنت تنها لسان‌المیزان عسقلانی از رجال‌کشی مطالبی را نقل کرده، در حالیکه اکثر گزارش‌های عسقلانی، در اختیار معرفة‌الرجال موجود نمی‌باشد. پژوهش حاضر در پی پاسخ به دو سؤال سامان‌یافته، نخست بررسی وجود/ عدم نسخه‌ای از اصل رجال‌کشی نزد عسقلانی و دوم بررسی منابع احتمالی عسقلانی از منبعی غیر از رجال‌کشی در نقل از او. این جستار با روش تحلیلی و رویکرد کتابخانه‌ای با جمع‌بندی شواهدی به این گزاره متمایل شده که اصل رجال‌کشی نزد عسقلانی بوده و او در لسان‌المیزان از آن استفاده کرده، ولی شواهد دستیافته این مطلب را به طور کامل اثبات نمی‌کند.

نوشتار پیش رو سعی دارد با استخراج مشایخ صدوق از قزوین و روایات و نظرات آنان به نقشی که محدثان این دیار در شکل‌گیری آثار حدیثی صدوق دارد بپردازد. صدوق با تلمذ نزد محدثانِ قزوینی در ری و بلخ و قم از میراث حدیثی این حوزه استفاده نموده است. نتایج این مقاله روشنگر آن است که کمترین میزان استفاده از اخبار این بلد در کتب فقهی صدوق شده است؛ اما در عوض کتب علل الشرایع و معانی الاخبار؛ روایات بیشتری از راویان قزوینی را به خود اختصاص داده. در بین محدثان قزوینی حمزه العلوی نقل بیشتری را در کتب صدوق به خود اختصاص داده. نقل‌های صدوق از این محدثان؛ داده های رجالی و تاریخی قابل توجه و گاه منحصر به فردی از آنان را خصوصاً در شناسایی مشایخشان به ما ارائه می‌دهد. این مطالعه همچنین بیش از 150 روایت صدوق از مشایخ قزوینی و نقش این روایات در شکل‌گیری منظومۀ روایی و فکری صدوق را شناسانده است.

این نوشتار به بازشناسی هویت یکی از مشایخ گمنام همدانی شیخ صدوق، یعنی ابواحمد سرَّاج همدانی و نقش او در آثار شیخ می‌پردازد و نقش واسطه‌ای شیخ صدوق در انتقال منقولات او به فرهنگ شیعی را مدِّنظر قرار می‌دهد و با جمع‌آوری و تحلیل داده‌های محدودی که شیخ صدوق در آثار خود از سَرَّاج دارد، تلاش می‌کند تا پس از مشخص‌کردن مذهب وی به یافته‌های بیشتری در شناخت او و مشایخش دست یابد. برخلافِ باور رایج، او مذهبی امامی نداشته است. نگارنده با بررسی ورود بعضی اخبار او به فرهنگ امامی و نقش پررنگ این اخبار در ادوار بعدی بین محدثان و حتی فقیهان امامیه و نیز بررسی شش خبر سراج در میراث امامیه نشان می‌دهد که حداقل دو خبر از اخبار او، از اخبار منتقلهٔ نااستوار است.

اباضیه فرقه‌ای وابسته به خوارج است که تا به امروز باقی مانده است. نظام اعتقادی آنان نظامی تقریباً مستقل است که عالمان و مفسرانی چون أطَّفَیَّش تلاش کرده‌اند آن را تبیین و حفظ نمایند. مسأله مهم، تحلیل تصورات توحیدی اباضی و مقایسه آن با برداشت‌های مفسری چون علامه طباطبایی است که توحید قرآنی را با روش قرآن به قرآن تبیین کرده است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی، به مطالعه تطبیقی بین برداشت‌های تفسیری أطَّفَیَّش و علامه طباطبایی درباره توحید الهی پرداخته است. هر دو به وحدت ذات خدا و عینیت صفات با ذات رسیده‌اند؛ اما برداشت‌های تفسیری أطَّفَیَّش، مبتنی بر روش عقلی، روایی و قرآنی و متأثر از سابقه تاریخی و تلفیق بین عقاید معتزله و اشاعره و تعدیل عقیده خوارج است درحالی‌که برداشت‌های علامه، بر روش قرآنی و فارغ از تعلقات فکری شخصی مبتنی است. برداشت أطَّفَیَّش تنزیه محض و برداشت علامه جمع بین تشبیه و تنزیه است. نگاه آنان درباره رؤیت پروردگار در دو سطح متفاوت است. أطَّفَیَّش اختیار را در قالب نظریه خلق و کسب قرار می‌دهد، ولی علامه با نگاه طولی به اراده خدا و انسان، اختیار انسان را می‌پذیرد.

برخی از اخبار"“من بلغ” " قاعده‌ی تسامح در ادله‌ی سنن استنباط کرده و برخی دیگر به دلیل عدم صحت این قاعده، اخبار مذکور را موضوعه دانسته‌اند. به نظر نگارندگان؛ غفلت از فضای صدور روایات “من بلغ”سبب نزاع در مفاد این اخبار شده است. اولین بار روایات “من بلغ” در شیعه از زبان صادقین (علیهما السلام) بیان شده است. در این زمان، اختلاف حدیث یکی ازگفتمان های جدی و مهم بود. از این رو؛ اخبار"“من بلغ” "به عنوان راهبردی از سوی صادقین (علیهما السلام) در آن عصر است؛ بدین معنا که با توجه به شدت اختلاف احادیث (شامل جعل و آسیب های حدیثی) در آن عصر ممکن است مردم به روایتی غیر صحیح عمل نموده باشند. در چنین شرایطی امام فرمودند که فرد پاداش عمل خود را دریافت خواهد نمود. از این رو؛ روایات مذکور تنها صبغه‌ی کلامی دارد. البته روایات "“من بلغ”" برای زمان های بعد از صادقین و تا زمان حاضر نیز کارایی لازم را دارد.

پدیده‌ی چندمعنایی(Polysemy) از پدیده‌‌‌های اجتناب ناپذیر در ترجمه بینازبانی است. رابطه هم‌نشینی در پدیده‌ی هم‌نشینی از مفاهیم کلیدی این پدیده است و این تصویر سبب گردیده است بسیاری از پژوهشگران مطالعات اسلامی آن را گونه‌ای از وجوه و نظائر در قرآن تلقی نمایند. کلمه«توفّی» در عبارت«إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَّ» آیه 55 سوره آل عمران وجوهی از قبیل مرگ، خواب، اخذ کامل، قبض روح و... را دربرمی‌گیرد. ترجمه این فراز از آیه در ترجمه بینازبانی از زبان عربی به زبان انگلیسی باعث چالش هایی در برآورد نزدیکترین و دقیق ترین هم ارز برای آن در ترجمه های معاصر قرآن کریم شده است. در نوشتار پیش‌رو ضمن احصای ده ترجمه از ترجمه‌های معاصر انگلیسی قرآن کریم به روش توصیفی-تحلیلی و با رویکردی به آرای مفسران چنین برمی‌آید که ترجمه شاکر به نسبت دیگر ترجمه‌ها فضای روشن‌تری از آیه را انعکاس می‌دهد؛ دیگر ترجمه‌ها نظیر ایروینگ، پیکتال و سرور به ترجمه‌ای آزاد از آیه روی نموده‌اند و ترجمه‌های مترجمانی همچون صفارزاده، قرائی، مسلمانان‌مترقی و آربری تعهد خود را به الفاظ آیه حفظ نموده و ترجمه‌ای تحت‌الفظی از آیه را بازنمایی نموده‌اند. همچنین ترجمه محمد و سمیرا ضمن تصویری از مرگ حضرت عیسی(ع)، حقیقت ماجرای اعجازبرانگیز آیه را وارونه نموده‌اند.

بخش قابل توجهی از آیات قرآن، آیاتی است که موضوعات اعتقادی و معارفی را دربرمی‌گیرد. پرداختن به این مهم در قرآن از آنجا نشئت می‌گیرد که عقیده، مبنای اخلاق و عمل آدمی است. واکاوی جلوه‌های مهم آیات قرآنیِ معطوفِ به عقیدۀ انسانی، همواره مورد اهتمام مفسران قرآن بوده است. مجمع البیانِ فضل بن حسن طبرسی که تفسیری است جامع و اجتهادی و دارای اعتبار در میان عالمان و قرآن‌پژوهان مسلمان، از زمرۀ این کوشش‌ها به‌شمار می‌رود. بر این اساس می‌توان گفت: موضوعات عقاید و کلام، در سایه‌سار وحیِ الهی، جلوۀ مهم و برجسته‌ای در این تفسیر دارد. طبرسی در مجمع البیان به‌مثابۀ مفسری جامع‌نگر مطرح است که پس از شیخ طوسی و تفسیر تبیان او، با آراء و دیدگاه‌های عالمان و مفسران متکلم مسلمان، ذیل آیات مربوط مواجه شده و فعالانه برخورد کرده است. این مواجهه گونه های متفاوت دارد. از توضیح و تبیین آن آرا گرفته تا موافقت یا تخطئۀ این انگاره‌ها. از جمله دستاوردهای این پژوهش آن است که طبرسی با توجه به مبانی تفسیری خود و با عنایت به دیدگاه‌های کلامی شیعه تلاش کرده تا مبانی کلام شیعه را تحکیم بخشد. دیگر آنکه در مواجهه با قیاس مفسران برخی فرقه‌های مسلمان، دیدگاهش با دیدگاه‌های گروه‌هایی مانند معتزله، قرابت بیشتری دارد. تخطئۀ تفسیر جبرگرایان و حشویه نسبت به سایر فرقه‌ها، در این تفسیر برجسته‌تر می کند.

با توجه به اینکه معروف‌ترین و شناخته‌شده‌ترین راه ثبات نبوت، معجزه است، بررسی و تحقیق پیرامون معجزات از مقوله‌های بسیار مهم است. اوصاف و مشخصات متعددی برای تشخیص معجزه از افعال مشابه بیان شده است ازجمله آنکه معجزه، کاری خارق عادت و مقرون به تحدی است که بشر عادی، از آوردن مثل آن عاجز و ناتوان است. در این راستا تفاوت معجزات پیامبران از مقوله‌هایی است که پیرامون آن نظرات گوناگونی مطرح شده است. از دیدگاه برخی دانشمندان علوم قرآنی، معجزه هر پیامبری از جنس کمال و فضیلت عصر آن پیامبر بوده است تا مردم بدانند که آن عمل متفاوت از تخصص و عمل بشری است و کاری الهی و خارج از توان بشری است، باورمندان به این نظریه که از آن به "تناسب معجزه با زمانه"یادکرده­اند؛ بیش از هر چیز مستند خود را روایتی از امام هادی ع قرار داده­اند. این گفتار پس از تعریف و بیان اندیشه تناسب معجزه با زمانه و بیان ادله عقلی و روایی آن؛ تلاش دارد تا دلایل ادعایی را ردّ نماید. در بحث روایی که مهم‌ترین دلیل این گزاره دانسته شده؛ نقد سندی و متنی موردتوجه قرار گرفته است. در ادامه قرائنی دیگر نیز بر ابطال این گزاره ارائه شده است.

شايد عمده دليل در افتراقات کلامي مذاهب و يا اختلافات کلامي در يک مذهب، مستندات حديثي يا برداشت‌هاي متفاوت از احاديث توسط پيروان هر انديشه باشد. احاديث فراواني به‌ویژه در سده‌هاي اوليه از ساير فرق و مذاهب اسلامي به حوزه تشيع راه يافته است. پديده انتقال حديث در کنار محسنات و فوايد فراواني که به همراه داشته، موجب بروز پيامدهاي ناخوشايندي نيز در فرقه اماميه گرديده است. اين نوشتار درصدد است تا به يکي از عوارض سوء اين مهم بپردازد: ايجاد اختلافات کلامي. ازاين‌رو، با تمرکز بر دو گزاره «سهو‌النبي» و روايات «تحريف قرآن» در آثار شيخ صدوق نشان خواهيم داد که آغازگر اختلافات بعدي و انديشه‌هاي ناسازگار با اجماع شيعي در خصوص اعتقاد به سهو پيامبر توسط شيخ صدوق و انديشه ناسازوار تحريف قرآن توسط ديگران؛ راه يافتن اخبار اهل‌تسنن به دایره حديثي شيعه و استناد عالمان شيعي بدين احاديث و عدم توجه به ريشه‌هاي حديثي منقولات کتب اوليه است. تعدد طرق و کثرت نقل و شروع اين روايات از اهل‌تسنن در مقايسه با منابع شيعي ازجمله قرائن بر صحت مدعاي اين نوشتار در اصالت سني بودن اين اخبار است.