جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«کمال­طلبی» به معنای تعیین استانداردها و معیارهای بسیار بالا و مطلق­اندیشانه در ساحت­های مختلف زندگی و فعالیت‌های انسانی است که برای نائل­شدن به هدفی مشخص، در مسیری از پیش تعیین­شده تعریف می­شود. حرکت در مسیر سلوک عرفانی، مستلزم رعایت ضوابط و اصول مشخصی است تا کیفیت لازم برای رسیدن به فنا و حقیقت مطلق فراهم شود. عطار استانداردها و انتظارات بسیار بالا و دشواری برای سالک مشخص می­کند و این حالت، تا ساحت زندگی فردی و اجتماعی سالک نیز گسترش می­یابد. «اضطراب» و «کمال­طلبی» ارتباط دوسویه و متقابل دارند و ریشة آن را می­توان در اضطرابِ وجودیِ شاعر در برخورد با مسیر کیفی و انتزاعیِ سلوک دنبال کرد. «اضطراب» حاصل از هبوط، مطلق­بودن ذاتی و همه­جانبة خداوند، ناکامی آدمی در حفظ جایگاهش در بهشت و اضطرابِ وابستگی به پست‌ترین نقطة ممکن، به­صورت تلاش برای جبران حدأکثری و اعادة حیثیت انسان در ساحتِ اندیشة عطار منعکس می­شود. مهم­ترین نتیجة «کمال­طلبی» عطار، نگاه مقوله­ای یا «همه یا هیچ» است که قرار گرفتن در میانة مسیر سلوک را نمی­پذیرد و صرفاً رسیدن به نهایت سلوک را قبول دارد. وسواس مذهبی و تأکید بر اعمال عبادی که فراتر از احکام دینی است، از دیگر نتایج «کمال­طلبی» است. عطار با روایت داستانِ «کمال­طلبی» بزرگان عرفان و تصوف، دیدگاه اصلی خود را در کیفیت سلوک و چگونگی حرکت سالک، بازآفرینی می­کند.

عطار شاعری است پر از اضطراب و درد که حقیقت حیات و هستی انسان را در سلوک و عروج معنوی برای پیوند با مبدأ آفرینش می داند. اضطراب عطار از لحظۀ هبوط انسان آغاز می ­شود و تا لحظۀ بازگشت و عروج روح ادامه دارد. این اضطراب و دلهرۀ شاعر، فلسفی و خودیافته نیست بلکه مبتنی بر آموزه ­های دینی، سنت عرفانی و الگوها و قهرمانان مسیر سلوک است که خود عطار نیز به روایت زندگی و اندیشۀ آنان پرداخته است. این مقاله به بررسی و تحلیل انواع اضطراب در اندیشه و آثار عطار با تکیه بر نظریۀ اضطراب وجودی پل تیلیش با روش توصیفی- تحلیلی می­پردازد. حرکت عطار در مسیر سلوک بیشتر مبتنی بر اضطراب وجودی است تا جذبه و شوق که نتیجۀ هبوط از بهشت و گناه آغازین است. اضطراب وجودی عطار به حوزۀ سلوک محدود نمی­شود و به ساحت زندگی فردی و اجتماعی و داستان های او نیز گسترش پیدا می­کند. چگونگی بروز و ظهور اضطراب در این داستان­ها مبتنی بر تحول درونی شدید در یک لحظه و سپس توبه و جبران است. این تحول و انقلاب درونی بر اثر عوامل مختلف انسانی، قدسی یا طبیعی بروز پیدا می­کند. نحوۀ واکنش شخصیت‌های داستان به اضطراب، گستره­ای از پذیرش حداکثری تا انکار کامل آن را شامل می­ شود. اضطراب در آثار عطار به‌دلیل حضور مستمر در ذهن شخصیت و بازگشت و تکرار مداوم آن، به موقعیت زمانی خاصی منحصر نمی­شود. تلاش برای غلبه بر اضطراب با تعیین استانداردهای مطلق‌اندیشانه به کمال­ گرایی یا پرفکشینیسم عرفانی و دینی منجر می­شود که ساختار نهایی اندیشۀ شاعر را شکل می ­دهد.