جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطالعۀ مخطوطاتِ فراوان و متنوع قرآنی به جامانده از ایرانیان در طی ادوار مختلف به عنوان مستندی تاریخی از سرگذشت و سیر تحول قرائات می‌تواند به ارائۀ تصویری روشن­تر از تاریخ انتقال متنِ قرآنی و تاریخ شیعه در منطقۀ جغرافیایی مهم و پهناوری از جهان اسلام یعنی ایران، منجر شود. این مقاله با مطالعۀ بیش از 40 قرآن دست‌نویس مربوط به ایران پس از حملۀ مغول و به ویژه، دوران صفوی به عنوان نخستین حکومت ملی و شیعه در ایران پس از اسلام، درکنار بررسی دیگر مستندات تاریخی از سرگذشت قرائات در ایران نشان می‌دهد که درپی حملۀ مغول به ایران درخشش و تأثیر‌گذاری محافل قرائی ایران، همچون محافل کهن خراسانی، رو به افول نهاده و بعدها این محافل به تدریج تحت تأثیر محافل قرائی تثبیت شده در خارج از ایران، با پذیرش قرائات هفتگانه یا دهگانۀ رسمی دوباره پا گرفته‌اند. تصویری که از بررسی قرآن‌های خطی ایرانی دوران صفوی از قرائات مطلوب ایرانیان شیعی و نحوۀ ثبت آن در مصاحف آن روزگار به دست می‌آید، نشان می‌دهد هرچند قرائت عاصم به‌طور چشم‌گیری نسبت به دیگر قرائات ارجحیت داشته، اما برخلاف عثمانی در ایران ترجیح مطلق بر روایت حفص از عاصم نبوده است. نه تنها حضور پررنگ روایت ابوبکر شعبه از عاصم به عنوان دومین قرائت مطلوب ایشان در بسیاری از قرآن‌های خطی دیده می‌شود، بلکه گاه روایت او به عنوان روایت اصلی و مرجّح بر روایت حفص، در قرآن‌ها ثبت شده است.

با توجه به اهمیت مسألۀ مخطوطات قرآنی به عنوان اسناد و مدارک عینی در مطالعات تاریخ قرآن؛ ثابت شدن تاریخ و قدمت قرآن‌های کهن در قرون نخست پس از هجرت می‌تواند شاهد و مدرکی قوی در دست قرآن پژوهان قرار داده و نظریه‌پردازی در حوزۀ تاریخ قرآن را تحت تأثیر خود قرار دهد. در سالهای اخیر، انجام آزمایش کربن 14 بر روی نسخه‌های خطی کهن قرآن و اعلام نتایج این آزمایش در رسانه‌ها تحولی نو در پژوهش‌های مربوط به نسخه‌های خطی قرآن ایجاد کرده است. در مقاله پیش رو، نویسنده می کوشد به شرح اصول کار و روش تعیین قدمت یک شی باستانی با استفاده از کربن 14 و بیان محدودیت ها و نقاط ضعف و قوت این روش و همچنین تحلیل نتایج انجام گرفته بر روی مخطوطات بحر المیت و مخطوطات کهن قرآنی همچون نسخه های صنعاء، بیرمنگام و غیره بپردازد و نشان دهد تاریخ گذاری به روش رادیو کربن، شیوه‌ای قدرتمند در تعیین عمر اشیاءِ باستانی و به ویژه نسخه‌های خطی کهن است؛ آنچنانکه می توان به وسیلۀ آن، نسبت به اصیل و کهن بودن یک شیء و تا حدودی انتساب آن به قرن معینی اطمینان حاصل کرد؛ اما تکیۀ بدون قید وشرط و غیر محتاطانه به این نتایج نیز صحیح نیست چراکه وجود خطا و حاشیه‌ای از عدم قطعیت در نتایجِ این روش موجب می‌شود که نتایج بدست آمده نتوانند در خصوص سال دقیق کتابت نسخه که در مطالعات تاریخ قرآن در سدۀ نخست هجری حائز اهمیت است، یاری رسان باشد. این مقاله را دکتر آلاء وحيدنيا، استاديار مطالعات قرآنی از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در فصلنامۀ علمی پژوهشی مطالعات قرآني و فرهنگ اسلامي منتشر نموده است.

فهم دقیق اصطلاحات مربوط به شیوه­های توسعه یافته در غرب جهت تصحیح متون می­تواند در رویکرد محققان نسبت به تصحیح متن نسخه­های خطی قرآن بسیار مؤثر باشد و مانع از بدفهمی­های احتمالی و در پی آن نتایج نادرست در تحقیقات تخصصی این حوزه شود. این مقاله با تکیه بر روش لاخمان به بیان اصطلاحات مربوط به این شیوه در حوزه مطالعه دست­نویس­های کهن قرآنی می­پردازد و می­کوشد نشان دهد که درمرحله نخست از این روش یعنی گردآوری و طبقه­بندی شواهد باقی مانده، ارائه­ مصادیق دقیق ایناصطلاحاتتا چه اندازه می­تواند در تعیین وزنِ هر نسخه در فرآیند تصحیح و شکل­گیری شجره­نسبِدست­نویس­های کهنِ به جامانده از قرآن مؤثر باشد. هم‌چنین نوشتارحاضر درمرحله تصحیح و گزینش در روش لاخمان نیز برآن است که امکان تطبیق هریک از اصول آن در خصوص نُسخ قرآنیرا بررسی کردهو نیز ثمره بنانهادن سازواره انتقادی از متن دست­نویس­های کهن قرآنرا تبیین کند.

در میان اشعار منسوب به جاهلیت، گاه اصطلاحات دینی، عبارت‌‌ها و مفاهیمی مشاهده می‌شود که با مفاهیم، تعابیر و اصطلاحات دینی قرآنی شباهت دارد. ادعای تقدم زمانی این اشعار بر قرآن کریم، عده‌ای را برآن داشته که بپندارند شعر جاهلی می‌تواند یکی از منابع قرآن تلقی شود. این نتیجه مبتنی بر احراز مشابهت تام و تمام مضامین اشعار جاهلی با قرآن از یک سو و اثبات اعتبار این اشعار از سوی دیگر است و بررسی‌های علمی در هر دو مورد خلاف آن را به دست می‌دهد. همچنین تاریخ‌گذاری بسیاری از اشعار حاکی از پیدایش آ‌ن‌ها در قرن دوم هجری بوده و اثر‌پذیری آن‌ها از فرهنگ قرآنی امری نمایان‌تر است. پی‌گیری شباهت‌ها و تعلیل و بیان چیستی این دست شباهت‌ها، بر عهدۀ این نوشتار است.