جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حوزه اعتقادات و باورها، نقش بسزایی در سرنوشت انسان‌ها دارد بویژه آنکه به زندگی معنا می‌بخشد و آن را هدفمند می‌کند. بر همین اساس، هرچه باورهای آدمی مادی‌ و در نتیجه محدود باشد، هدف‌های منبعث از آن نیز متناهی و به همان میزان محصور می‌گردد و او را در تنگنای امور زمینی قرار می‌دهد. در مقابل، حوزه اعتقادات و باورها، نقش بسزایی در سرنوشت انسان‌ها دارد بویژه آنکه به زندگی معنا می‌بخشد و آن را هدفمند می‌کند. هرچه باورهای آدمی مادی‌ و در نتیجه محدود باشد، هدف‌های منبعث از آن نیز متناهی و به همان میزان محصور می‌گردد و او را در تنگنای امور زمینی قرار می‌دهد. در مقابل، اعتقاد به خداوند، عالم غیب و نیروهای فراطبیعی که وظیفه آنان یاری خداباوران و خدایاوران است، هدف مؤمنان را متعالی و بلندپایه می‌سازد تا بدانجا که جایگاه‌اش در موقعیتی فرازتر از ملائکه قرار می‌گیرد. در همین راستا، یکی از برترین آموزه‌های انبیای الهی اعتقاد به عالم غیب است که بخش مهم آن، باور به «جنود الهی» است. جنود الهی، نیروهای دیدنی و نادیدنی موجود در عالم هستی هستند که همه تحت فرمان خداوند قرار داشته و در مواقع لازم، حق‌گرایان را کمک می‌رسانند و با باطل‌گرایان به ستیز برمی‌خیزند. این مقاله با بهره‌گیری از روش توصیفی‌ـ تحلیلی، می‌کوشد پیامدها و آثار تربیتی اعتقاد به جنود الهی را از دیدگاه قرآن و حدیث، بررسی نماید و پس ‌از آن، به بیان جهت‌گیری‌هایی بپردازد که انسان‌های معتقد به وجود لشکریان الهی از آن برخوردار هستند.

ملا محسن فیض کاشانی (د. 1091ق)، یکی از شخصیت‌های مهم و اثرگذار در علوم اسلامی و به‌ویژه مباحث اخلاقی و حدیثی شیعه امامیه است. ازجمله تألیفات ارزشمند وی، کتاب المحجة البیضاء است که با هدف شرح و اصلاح احیاء علوم الدین محمد غزالی به نگارش درآمده است. این اثر اخلاقی، دربردارنده شرح و تبیین بسیاری از روایات تربیتی و گاه فقهی و جز آن است. این مقاله با تکیه بر این اثر ارزشمند، تلاش می‌کند با مطالعه متن کتاب، به روش توصیفی‌– تحلیلی مبانی مورد نظر فیض کاشانی را در فهم احادیث استخراج کند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد مؤلف المحجة البیضاء هنگام معنی کردن روایات، از اصولی همچون توجه به معانی دقیق واژگان، توجه به کاربردهای مجازی و آرایه‌های ادبی، رعایت اصل سیاق، تکیه بر قرائن ناپیوسته، تأویل روایات متشابه، استناد به عقل در شرح روایات، در نظر گرفتن شرایط صدور حدیث، استناد به قیاس اولویت و جمع بین روایات متعارض، بهره جسته است.

یکی از ابزارهای صیانت حدیث از جعل و دروغ، تدقیق در سند روایات است تا افزون بر آن، به شبهه‌افکنی مخالفان مبنی بر عدم اهتمام شیعه به سند و إسناد تا قرن چهارم و پنجم، پاسخ داده شود. از این‌رو ضروری است کتب حدیثی شیعه در سه قرن اول هجری بررسی شود تا نمودار سیر تاریخی و مقدار کاربرد سند و إسناد در این کتاب‌ها بررسی شود. در پژوهش پیش ‌رو، نشان داده شده از 35 کتاب حدیثی شیعه در سه قرن اول هجری، فقط روایات دو کتاب بدون سند است (حدود 7/5 درصد) و در دو کتاب، کمتر به سند پرداخته شده (حدود 7/5 درصد) و در نُه کتاب، اکثر احادیث دارای سند می‌باشد (تقریبا 7/25 درصد) و روایات 22 کتاب (حدود 9/62 درصد) همگی سنددار هستند. بنابراین اکثر یا همه احادیث بیش از 88 درصد کتب حدیثی ـ فارغ از نوع سندها و صحیح یا ضعیف بودن آنها ـ دارای سند است. همچنین سیر تاریخی نمودار نشانگر آن است که إسناد در شیعه از اواسط سده اول مرسوم بوده و در حدود دوره زندگانی امام صادق (ع)، رشد بیشتری یافته است. سپس در حدود زمانی امامت حضرت رضا(ع) با وجود کاهشِ نسبیِ إسناد، با کاربرد سند توسط ایشان در احادیثی همچون «سلسلة الذهب» تقویت می‌شود و طولی نمی‌کشد که ذکرِ سند در کتب حدیثی، بیشتر و بهتر می‌شود تا آنجا که «قرب الاسناد» نگاشته می‌شود.

از آثار ارزشمند شیخ عباس قمی (ره) کتاب «سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار مع تطبیق النصوص الواردة فیها علی بحار الانوار» است که در هشت جلد به صورت الفبایی نگاشته شده است. ایشان این کتاب را به عنوان فهرست و معجمی برای کتاب «بحار الانوار» علامه مجلسی در بیست سال نوشته است. نوشته حاضر متکفّل استخراج و تحلیل توثیقات رجالی شیخ عباس قمی (ره) در «سفینة البحار» است. این مقاله براساس منابع کتابخانه­ای و به شیوه توصیفی ـ تحلیلی نگاشته شده است. با توجه به علاقه و تخصص بالای شیخ عباس در زمینه تراجم و اعلام، مشاهده می­شود که بیشتر حجم کتاب به شرح حال بزرگان و دانشمندان اختصاص یافته و در این میان، به ملاک­های مختلف توثیق راویان در اثنای مطالب خود نیز پرداخته است، مانند: تصریح معصومین (ع)، اصحاب اجماع، ترحّم و همنشینی و وکالت معصوم (ع) و... . محدث قمی در توثیق راویان، از کتب رجال و تراجم استمداد کرده، هرچند در بیشتر موارد به آن کتب ارجاع نمی­دهد.

یکی از نکات مهم در حوزه مباحث سیاسی و اجـتماعی، بررسی رابطه‌ بین «دین» و «سیاست» است و در این باره، نظرات گوناگونی از تباین تا تلازم مطرح شده است. نوع تعریف از دین و تحدید و توسعه دامنه دخالت آن در اجتماع، در بررسی این مهم نقش اساسی دارد. در نگاه قرآن و سنت، میان دین اسلام و برپایی حکومت، تلازم وجود دارد و این تلازم در آرای علامه طباطبایی به عنوان یک مفسر شیعی و سید قطب به عنوان یک مفسر اهل سنت، قابل رؤیت است. در این مقاله که به روش تحلیلی‌ـ تطبیقی تدوین شده، پس از تعریف دین، حکومت و سیاست، این تلازم به اثبات رسیده است. با بیان نظرات دو مفسر، اشتراک نظر آن دو در تعریف دین و دامنه دخالت آن در اجتماع و نیز تمایز نظر آن دو در نوع تبیین رابطه نیازمندی بین دین و سیاست روشن می‌گردد. نتایج مقایسه نشان می‏دهد که هر دو مفسر، معتقد به تعریف حداکثری از دین و ابتنایش بر فطرت و تأثیر و تأثر بین آن و نظام اجتماعی و سیاسی هستند با این تمایز که علامه در صدد تبیین نیازمندی اجتماع برای متعالی شدن به دین است؛ و در مقابل، سید قطب در صدد بیان نیاز دین برای بقا و جلوه نمایی حداکثری به حضور اجتماعی و دخالت و مدیریت در جامعه است. علاوه بر آن، به رغم اشتراک‏هایی در بحث حاکمیّت و حکومت، بین ایشان در مورد تعیین حاکم سیاسی اسلامی تفاوت وجود دارد، از این‌رو، دو دیدگاه تبار متفاوتی دارند.

برای بهره‌مند شدن از روایات به عنوان یکی از منابع مهم شناخت دین، شناخت جایگاه رجالی راویان موجود در زنجیره سند آنها ضرورت دارد. این شناخت خود بر شناخت شخص راویان استوار است، زیرا ابتدا باید شخص قرار گرفته در زنجیره سند شناسایی گردد تا پس از آن جایگاه رجالی او مورد بررسی گیرد. مبحث توحید مختلفات در علم رجال به دنبال کشف همه عناوین راویان و یکسان‌سازی آن­هاست که تلاشی بایسته در مسیر شناخت شخص راوی محسوب می­شود. کشف علل تعدد عناوین راویان یکی از راه­هایی است که می‌تواند پژوهش­گر را در این راستا یاری کند. این پژوهش به روش توصیفی­ـ تحلیلی و با بررسی منابع روایی و رجالی در مقام پاسخ به این سؤال است که علل تعدد عناوین یک راوی چیست؟ نتایج پژوهش نشان می­دهد که تصحیف عناوین در کنار تعدد واقعی عناوین، اختلاف در عناوین، اختلاف منابع رجالی و حدیثی، خلط نام‌ها با نام‌واره­ها، خلط کنیه‌ها و کنیه‌واره‌ها، اختصار سند، اختصار عنوان و تعمد در تعدد عناوین، مهم­ترین علل تعدد عناوین راویان است.

قرآن کریم با اسلوب‌های گوناگون به بیان و القای معنا پرداخته است؛ یکی از این اسلوب‌ها، تصریف شدن معانی است بدین معنا که گاه یک معنا در قرآن کریم لباس‌های متفاتی از لفظ به تن می‌کند. قرآن کریم در آیات مختلف به این اسلوب خویش اشاره نموده است. برای نمونه «وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِی هَذَا الْقُرْآنِ مِن کُلِّ مَثَلٍ فَأَبَی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلاَّ کُفُورًا» (الإسراء/ 89) و (نک. أنعام/ 46 و 105؛ طه/ 113؛ إسراء/ 41 و 89؛ کهف/ 54). علامه طباطبایی (ره) در تعریف تصریف می‌فرماید: «تصریف به معنای برگرداندن و دوباره آوردن و با بیان‌های مختلف و اسلوب‌های گوناگون ایراد کردن است» (طباطبایی، 1374ش، ج13، ص280). به طور خلاصه، تصریف یعنی «بیان یک معنای واحد و یکسان با روش‌های مختلف». از اهداف تصریف آیات قرآن که در صدر و ذیل آیات فوق اشاره شده می‌توان به: فهم روشن‌تر معنا، رفع خستگی از بیان یک معنا با یک اسلوب، یقین به حق، عبرت-گرفتن، اعجاز بیانی، بازگشت به حق، تقوای الهی، شکرگزاری و اتمام حجت (ر. ک: انصاری مقدم، 1398ش، صص24-28) اشاره نمود. تصریف معنا با تعابیر مختلف گاه در سطح تفاوت «واژگان» شامل حروف، اسامی و افعال و گاه در سطح «عبارات» یعنی بیان یک معنا یک بار با بیان اخباری و تصریف همین معنا بار دیگر با بیان انشائی و گاه یک بند(پاراگراف) مانند ایراد یک معنا در قالب داستان و ایراد همان معنا با قالب استدلال انجام می‌گیرد. برخی از قرآن‌شناسان معاصر، آنچه را که برخی دیگر با عنوان پدیده تکرار در قرآن کریم دانسته‌اند در زمره تصریف می‌دانند. اما برای فهم بهتر این پدیده در قرآن کریم و همچنین برای ارائه یک روش در تحلیل این دسته از آیات و معنادارسازی علت تفاوت‌ها، می توان به تحلیل این تفاوت‌ها بر مبنای متکلم سخن، سیاق کلام و امثالهم پرداخت. آنچه در رساله پیش رو به عنوان متغیر تحلیل این تفاوت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، مخاطب است. مراد از متغیر مخاطب آن است که خداوند متعال در جاهای مختلف قرآن بر اساس اینکه مخاطب سخن کیست و چه ویژگی‌هایی دارد، از الفاظ متفاوتی برای یک معنا استفاده می کند. به صورت کلی می توان گفت که با توجه به شرایط گستره مخاطبان در آیات قرآن کریم شامل پیامبر اکرم (ص)، مومنین، مشرکین، منافقین، اهل کتاب و... می شود.

تبیین و تفسیر تکریم و منزلت انسان و سپس، دست یافتن به راهکارهای تحقق آن در زندگی بشر، ازجمله مباحث مهم و اساسی در منابع دینی به‌ویژه قرآن و روایات است، موضوعی که با آفت و آسیب بزرگی به نام اهانت مواجه است. ازآنجاکه اهانت نقطه مقابل اکرام و تکریم است، پژوهش حاضر در تلاش است با روش توصیفی-تحلیلی و بر پایه اطلاعات کتاب‌خانه‌ای و اسنادی ضمن سنجش و معیار قرار دادن تکریم انسانی و لوازم آن، به مساله‌یابی پدیده اهانت با رویکرد شبهه شناسی بپردازد با این تلقی که هرگونه توصیف و انتسابی که عالمانه و عامدانه موجب تضعیف و تحقیر تکریم انسانی و لوازم آن شود، مقوله و مصداقی از اهانت محسوب می‌شود. در این پژوهش میزان سازگاری و عدم سازگاری احکام اسلامی توارث، قصاص، تنبیه بدنی زنان و شهادت زنان با موضوع تکریم انسان موردنقد و بررسی قرارگرفته‌اند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد احکام اسلامی در مباحث چهارگانه فوق‌الذکر، بر اساس‌ واقعیت، مصلحت و سلامت خانواده و جامعه، ضرورت و یا به جهت آگاه‌سازی، تغییر رفتارهای نامطلوب و بازداشتن از جرائم است. همچنین برخی از مسائل مطرح‌شده به‌عنوان حکم تجویزی ضروری برای یک مقطع خاص و با شروط ویژه‌ای هستند که شارع آن‌ها را وضع کرده است.

افزوده‌های تفسیری ازجمله لوازم مورد نیاز هر مترجم است؛ زیرا در برخی موارد، ترجمه واژگانی قرآن، افادۀ کامل معنای آیه را نمی‌کند و مفاهیم عمیق کلام الهی به خواننده منتقل نمی‌شود؛ بنابراین، مترجمان ناچارند گاهی افزوده‌هایی به متن ترجمه اضافه کنند تا شفاف‌سازی معنایی و ساختاری متن ترجمه‌شده به‌خوبی انجام شود. ازجمله ترجمه‌های فارسی معاصر قرآن کریم که در آن افزوده‌های تفسیری جایگاه ویژه‌ای دارد، ترجمه تفسیری «علی مشکینی» است. این پژوهش درصدد است با استفاده از روش تحلیل انتقادی، گونه‌های افزوده‌های تفسیری را در ترجمه مشکینی از سوره «الرحمن» بررسی و تحلیل کند. بررسی‌ها نشان دادند هرچند مترجم تلاش کرده است تا با بیان افزوده‌های تفسیری، زمینۀ ارتباط بهتر خواننده با آیات کلام وحی را فراهم آورد، لغزش‌هایی نیز صورت گرفته است. گونه‌های افزوده‌های تفسیری با رویکرد انتقادی در ترجمۀ مشکینی، در حوزۀ ارجاع ترجمه الفاظ آیه به آیات بعدی، انحصاری‌پنداشتن الفاظ و گزاره‌های قرآنی، استفاده از پیش‌فرض‌های علوم تجربی در ترجمه آیات، بیان مصداقی خاص از آیات، بی‌توجهی به قواعد زبان عربی همانند قاعده تغلیب، استفاده از برخی از تفاسیر باطنی در ترجمه آیات و ... است.