جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف: تغییر دین، بریدن از صورت قدیمی باورها، شیوۀ زیست وگرایش به گروه‌های دینی، شیوۀ زندگی، نظامهای اعتقادی و روش نوین ارتباط با الوهیت است که در جستار حاضر به این موضوع در ادیان ابراهیمی پرداخته شد. روش: پژوهش حاضر با شیوۀ توصیفى- تحلیلى و با تکیه بر اسناد کتابخانه‌ای، تغییر دین را در ادیان ابراهیمی بررسی کرده است. یافته‌ها: این مفهوم در ادیان ابراهیمی یهودی و مسیحی به صورتهای نودینی، بدعت و ارتداد و مؤلفه‌های همبسته به آن آمد. چنین پدیده‌ای در پیش دینداران و متولیان دینی یهودی و میسحی، ناخوشایند بوده و روی‌آوری به آن هم همسان نبوده است. تغییر دین در مؤلفۀ ارتداد در روایت متن مقدس به معنی بیرون رفتن از دایرۀ ایمان است و گزاره‌های آن با سویۀ توصیه‌ای و حکمی به صورت خشونت‌آمیز بیان شده و شیوۀ اجرای آن نیز در طول تاریخ از سوی خوانشگران و متولیان دینی در پیوند با عناصر فرامتنی و مؤلفۀ قدرت بوده است. اما مفهوم تغییر دین در گفتمان قرآن کریم، تنها در مؤلفۀ ارتداد مطرح شده که پیامد آن، افزون بر حبط اعمال، مجازات اخروی را در هم پی دارد. نتیجه: بر اساس این پژوهه، وجود تغییر دین در روایتگری قرآن کریم با زوایای عقلانیت و مؤلفه‌های آن بررسی شد و در پی آن، احکام قرآن کریم در این خصوص، موجّه دانسته شد.

در میان مکاتب یونان باستان، تفکّر ارسطویی نظام‌مندترین مکتب فلسفی به شمار می‌آید و ازجمله شاخصه‌های مهم آن، توجّه ویژه به حوزة عمل است. امّا به‌موازات آن، در مشرق زمین نیز، برخی مکاتب هندی با بهره‌مندی از منابع معرفتی متنوّع ازجمله وداها و اوپانیشادها فعّال بودند. از این میان، مکتب سانکهیه با طرح مبانی هستی شناختی خاص به‌ویژه در مورد پوروشا (روح نامحسوس در شعور خالص) و پراکریتی (مادّة اوّلیة جهان)، از سایر مکاتب هندوها، نظام‌مندتر به نظر می‌رسد. ازآنجاکه حکمت عملی در هر یک از دو نظام فکری یادشده، بر بخش‌هایی از آرای ماورای حسّی ابتنا دارد، پژوهش پیش رو با رویکرد تاریخی در فلسفه و با لحاظ پیشینه‌ها و تحلیل اصطلاحات فلسفی پرکاربرد نزد ارسطو و سانکهیه، می‌کوشد تا مبادی نفس‌شناسی آنان را بر پایة نسبت میان حکمت نظری با حکمت عملی، مورد مقایسه قرار دهد. یافتة مهم پژوهش آنکه، تلّقی متفاوت این دو مکتب از اوصاف نفس آدمی و ارتباط آن با بدن، دلیل اصلی تمایز اهداف آنان از طرح مباحث حکمت عملی است. پیشینه‌های فکری ارسطو، بسی پیچیده‌تر از کاپی‌لا است؛ حکمت عملی ارسطو، خانواده و جامعه را نیز شامل می‌شود ولی آموزه‌های سانکهیه، تنها ناظر به سلوک فردی انسان‌ها است؛ «اعتدال» کلیدی‌ترین مفهوم برای فهم حکمت عملی ارسطو است ولی در نظام فکری سانکهیا، فهم تمایز میان نفس با بدن و ذهن و حتّی عقل، تمهید مهمّی برای شناخت غایت ریاضت‌های فردی است.

هدف پژوهش حاضر، تبیین و تحلیل تاریخی و مقایسه‌ای گفتمان اشاعرۀ معاصر اسلام(جهان عرب) با آراء اندیشمندان معاصر ‏اشاعره‌مسلک استان کردستان ایران می‌باشد. برای دستیابی به این هدف، از روش پژوهش‌های اسنادی - کتابخآن‌های و ‏توصیفی - تحلیلی، تاریخی و تطبیقی، بهره گرفته شد. یافته‌ها نشان داد که نگرش برخی از متکلمان معاصر جهان اسلام مانند ‏طه عبدالرحمن، ابوزید، آرکون، جابری و شیخ عبده به دلیل تعصب در عربیّت، با فلسفۀ ارسطویی مخالف و به فلسفه‌ای با ریشه‌ای برگرفته از متون دینی موافق‌اند. البته اشاعرۀ عرب‌زبان جهان معاصر اسلام، به دلیل تعامل فکری با جهان غرب در ‏شرایط کنونی با فلسفه و فلسفه‌ورزی ارتباط بهتری داشته و مخالفت‌های اشاعره سنتی با فلسفه را نمی‌پذیرند. امّا در میان ‏اشاعرۀ معاصر کردستان، جدای از خاندان تختی مردوخی - که به واسطۀ اقتدار خاندانی خود به فلسفه‌ورزی علاقه نشان داده و بحث‌های فلسفی را تدریس می‌نمودند - سایر متکلمان مانند مصنف چوری، محمود مدرس و باقر بالک، تمایلی به فلسفه‌ورزی ‏نشان نداده و دلیل آن، شرایط حاکم بر حوزه‌‌های سنتی و تعامل ضعیف با دانشگاهیان به نسبت اشاعرۀ معاصر عرب‌زبان جهان اسلام و همچنین به‌واسطۀ شرایط سنتی حاکم برحوزه‌‏‎های علمیه در کردستان می‌باشد و تنها تعدادی از حوزویان امروزی که تحصیلات دانشگاهی دارند، به فلسفه تمایل داشته ولی همچنان علاقه‌ای به طرح دیدگاه خود در جامعه، ندارند.

در فلسفه­ی یونان، متفکّران متأخّر از سقراط بیش از پیشینیان خود، به مبحث «انسان­شناسی» توجه کردند و به‌ویژه در آثار ارسطو، مسائل مربوط بدان مبحث با روشمندی خاصّی ارائه شد. به موازات ایشان در شرق نیز، از همان ابتدا «وجودشناسی» در خدمت «انسان­شناسی» قرار گرفت و از جمله در مکتب سانکهیا، توجه شایانی بدان شد. طبعاً در هر دو سنت فکری، شناخت نفس آدمی نسبت به جسم او از اهمیت و پیچیدگی بیشتری برخوردار بوده است. پژوهش پیش رو عهده­دار تبیین اوصاف ذاتی نفس انسان از منظر پایه­گذاران مکاتب یادشده به نحو تطبیقی است. ارسطو با آن‌که نفس را مجرّد از هیولا و غیر جسمانی می­دانست، آن را کمال اوّل جسم طبیعی آلی می­پنداشت. در نظر او، نفس ناطقه­ی انسان جامع قوای نفس نباتی و حیوانی نیز است. اما در نظر حکیم کاپی­لا، نفس یا پوروشا واجد هویتی بسیار متعالی، فرامادّی و ازلی است که نه علت و صانع چیزی بود و نه معلول و مصنوع چیزی. پوروشا به تمامه مجرّد از مادّه یا پراکریتی، ولی محرّک آن برای پیدایش موجودات است. هم‌چنین باور به تعدّد نفوس، لازمِ قهری تعریف نفس در تفکّر مشّائی است، ولی با توجه به اوصاف نفس در تفکّر سانکهیه، چنین ایده­ای نادرست به‌نظر می­رسد، از این­رو متفکّران سانکهیه دلایل متقنی به سود آن ارائه نکرده­اند.

ملارجبعلی تبریزی ازجمله اندیشمندان عصر صفوی و معاصرِ ملاصدرا است. او در موارد متعددی با اصول و مبانی حکمت متعالیۀ صدرا به مخالفت برخاسته است. یکی از اختلافات وی با صدرا مسئلۀ اشتراک معنوی وجود است. تبریزی به‌شدت با اشتراک معنوی وجود مخالفت کرده و با ادلۀ متعددی به اثبات اشتراک لفظیِ آن پرداخته است. او در باب صفات الهی نیز با استناد به روایات، صفات را نفی کرده است. در نوشتار حاضر با بررسی این دو مسئله، ضعف و سستی ادلۀ تبریزی نمایانده شده است. اشکالات وارد بر دیدگاه تبریزی به این قرار است: برداشت از روایات بدون درنظرگرفتن فضای حاکم بر عصر صدور آن‌ها، توجه‌نکردن به قرائن متصل و منفصل در فهم مراد حقیقی از آن‌ها، نادیده‌گرفتن روایاتی که تفسیری کاملاً ایجابی از صفات الهی عرضه کرده‌اند، خروج برخی از روایات از محل بحث و ناظربودن آن‌ها به مسئلۀ توقیفی‌بودن اسما و صفات الهی.

ملا رجبعلی تبریزی فیلسوف عصر صفوی اصفهان از جمله فیلسوفانی است که در بسیاری از اصول و مبانی حکمت متعالیه با صدرا مخالفت نموده. یکی از این اصول مسئله اشتراک لفظی یا معنوی وجوداست. تبریزی به شدت با اشتراک معنوی وجود مخالفت کرده و به اشتراک لفظی آن، میان واجب و ممکن قائل است.تبریزی سه گونه دلیل بر مدعای خود می آورد؛َ"عقلی"،"استناد به کلام حکماوعرفا"و"دلیل روایی". نوشتار حاضر ضمن ارائه دیدگاه وی در این زمینه، سعی کرده تا با بیان ادله ی غیر روایی (ادله عقلی) او، ضعف و کاستی آنها را در حد بضاعت خویش بنمایاند. از جمله ادله ی تبریزی بر مدعای خود سخنان حکمای نام آوری چون معلم اول و ثانی است. اما با بررسی اندیشه های آن بزرگان نشان داده ایم که چگونه تبریزی عملاً دچار جزء نگری گشته و صدر و ذیل آن سخنان و یا دیگر سخنان آن بزرگان را نادیده گرفته است .

این مقاله با هدف یافتن و استخراج بخشی از علل و عوامل دین گریزی، به بررسی و استقصای ناقصی از علل و عوامل دین گریزی از منظر دین پرداخته است و در ضمن، آن دسته از علل و عواملی در آن مطرح شده که به نوعی با دانشگاه و اصحاب آن مرتبط اند؛ عواملی چون: سخت و نا زیبا جلوه دادن دین، فقر معرفتی به مقولات دینی، عدم تعقل، خصوصی سازی دین، انتظار نامعقول از دین، مدیریت ناکارامد، شبهات و ...، که هر یک می توانند در دین گریزی آدمیان موثر باشند.روش: روش تحلیل اسنادی بوده و در عین حال، نیم نگاهی هم به وضعیت و شرایط عینی و خارجی جامعه داشته است.یافته ها: 1- دین گرایی یا دین گریزی مقوله تک علتی نیست و علل متعددی در تحقق آن موثر است.2- برخی از علل و عوامل مذکور، معرفتی و از سنخ دانش بوده و برخی غیر معرفتی است. 3- علل دین گریزی، به علل داخلی و خارجی (درونی و بیرونی) قابل تقسیم است؛ به این معنی که برخی علل به متن جامعه دینی و پیروان آن دین مربوط است، ولی برخی دیگر، زمینه خارجی دارند.4- هر چه از عقلانیت فاصله گرفته شود، به همان نسبت با دین و دینداری نیز فاصله خواهد افتاد.5- اختلاط و آمیزش حق و باطل - که از عوامل دین گریزی است – امری است تقریباً پایدار. همواره چنین بوده و خواهد بود.6- فضایل و رذایل اخلاقی آدمیان، در دین گرایی و دین گریزی آنها موثر است. نتیجه گیری: ارائه بخشی از علل و عوامل معرفتی و غیر معرفتی دین گریزی که بی تردید نقش اساسی و مهمی را در این بستر ایفا می کنند. و در پایان نیز به بیان ضرورتها و بایستگی هایی پرداخته شده که مراکز علمی از جمله دانشگاهها باید بدانها بپردازند. بی شک دانشگاهیان در این بستر، رسالت عظیمی دارند.