جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

میراث حدیثی اسماعیلیه یکی از منابع مهم در عرصه حدیث پژوهشی است. هر پژوهشگری برای پژوهش در معارف اسلامی ناگزیر از آگاهی کامل از این میراث است. میراث حدیثی اسماعیلیه در قرون متمادی از دید پژوهشگران مخفی مانده بود اما در قرن اخیر پژوهش در این عرصه سرعت بیشتری گرفته است. سوال این است که مهمترین منابع حدیثی اسماعیلیه کدام اند و در چه عصری تألیف شده اند؟ علم رجال چه جایگاهی در میان محدثین اسماعیلی دارد؟ کتاب الکشف و تفسیر قمی چه رسالتی در معارف اسلامی بویژه بحث امامت دارند؟ این نوشتار به روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی میراث حدیثی اسماعیلی و نسبت آن با میراث حدیثی اثناعشری پرداخته و نحوه تعامل بین آن دو را با ذکر نمونه‌هایی نشان دهد. فرض بر این است که مطالعات حدیثی بدون توجه به میراث دیگر فرقه های اسلامی از جمله فرقه اسماعیلیه در برخی از مباحث ناقص خواهد بود. مهمترین یافته‌های پژوهش عبارت است از: وجود منابع روایی متعدد اسماعیلی، نقل روایات فراوان از اهل بیت توسط میراث اسماعیلی، عدم پایبندی اسماعیلیه به دانش رجال، اشتراک چشمگیر روایات مربوط به اعتقادات بویژه در حوزه امامت میان روایات اسماعیلی و اثناعشری بویژه در حوزه روایات تأویلی.

بحث تأویل یکی از مباحث مهم در جهان اسلام است. مسئله اصلی این تحقیق بررسی تطبیقی روایات تأویلی اثناعشری و اسماعیلی ناظر به قرآن کریم در حوزه معارف توحیدی است. تا کنون میراث اسماعیلی با روایات تأویلی اثناعشری در مباحث اعتقادی به ویژه معارف توحیدی اشتراک زیادی دارند؛ برای نمونه: تأویل آیه نور، تأویل عرش و کرسی، تأویل اسمای حسنای خداوند. بررسی سندی روایات تأویلی مشترک نشان‏گر نقش فعال راویان متهم به غلوّ و راویان دارای گرایش فطحی و واقفی است. در نتیجه، به صورت موجبه جزئیه تأثیرپذیری منابع حدیثی اثنا‏عشری و اسماعیلی در حوزه معارف توحیدی از جریان غلوّ و فرق انحرافی دو قرن نخست ثابت می‏شود. همچنین راویان مجهول در این اسناد به وفور یافت می‏شوند که برخی از آنان گزارش شده‏اند. این مقاله به روش توصیفی - تحلیلی به سامان رسیده است.

ضرورت و مشروعیت تأویل در منابع کلامی اسماعیلیه یکی از مسائل مهم و کاربردی در بحث تأویل است. تأویل باطنی مورد نظر اسماعیلیه اعم از آیات متشابه و محکم است. آنان برای هر لفظی معنای تأویلی قائل هستند. در کلام اسماعیلیه چه دلایلی بر ضرورت و مشروعیت تأویل مطرح است؟ سه دسته دلیل برای پاسخ به مسئله به دست آمد: دلیل قرآنی، عقلی و روایی. ضمن بررسی سه دلیل یاد شده سه قاعده کلی نیز برای اثبات ضرورت و مشروعیت تأویل به دست آمد: قاعده سازگاری عقل و وحی، قانون موازنه، قانون زوجیت. در این نوشتار به نقد و بررسی مهمترین ادله اسماعیلیه بر ضرورت و مشروعیت تأویل بویژه دیدگاه حمیدالدین کرمانی به عنوان یکی از دانشمندان شاخص در کلام اسماعیلیه پرداخته شده است. سرانجام هیچ کدام از ادله یاد شده توانایی اثبات تأویل عموم آیات قرآن توسط اسماعیلیه را نداشت. مقاله به روش توصیفی ـ تحلیلی به سامان رسیده است.

اسماعیله، به عنوان فرقه پیشرو در تأویل و باطنی‏گری اهمیت فراوانی برای تأویل قایل است. تاکنون به صورت مستقل به بحث تأویل در روایات اسماعیلی پرداخته نشده است. سؤال این است که: مبانی، ابزارها و روش تأویل و منظور از حدیث اسماعیلی، در روایات اسماعیلیه چیست؟ هدف مقاله، ارتقای سطح مطالعات بین مذاهب دانش‏پژوهان حوزه و دانشگاه است که به روش توصیفی- تحلیلی به سرانجام رسیده است. بعد از تبیین ماهیت تأویل، به مبانی آن نظیر نظریه مثل و ممثول پرداخته، و علم اللغه و علم الاعداد و ... را از ابزارهای تأویل اسماعیلیه دانسته است. همچنین، روایات اسماعیلی را با استناد به منابع کهن اسماعیلیه، از پیامبر9، علی7 تا امام صادق7، و سپس اسماعیل، محمد بن اسماعیل تا امام آخرشان دانسته است. روش تأویل اسماعیلیه، روش عقلی ـ نقلی است.

هدف از این تحقیق، جستجوی ماهیت عرفانی و علل اجتماعی در این قضیه است که شیخ علاءالدوله سمنانی، در کنار حجم غالبی از مضامین عرفان عملی و معرفت الهی، تفاسیر نظری خود را به صورت اشارات پراکنده در مورد مسائل مختلف جامعه ایران در دوره حکومت ایلخانی (7و8ق) مطرح می سازد، چنان که نقش عواملی محیطی و خارجی را در تحولات اسلام و تصوف، مهم ارزیابی کرده و به امکان تأثیر بخشی گسترده مشایخ بر تعلیم و تربیت انسانها، تأکید دارد. سابقه او در ارتباط با حکّام مغول و مناظره با کافر کیشان بودایی، تلاش او را در راه حفظ دین اسلام نشان می دهد و نیز دعوت او از همه علمای مکاتب و مذاهب در رفع آسیبهای کلّی افراط، تفریط، تفرقه پراکنی و تعصّب جاهلانه، ضرورت وحدت اسلامی را در نگاه او اثبات می کند. از سوی دیگر، با انتقاد از بی عدالتی، کفر و فساد در سیاست بیگانه، توده های مردم را به التزام عملی و نظری بر محور قرآن و سنت پیامبر(ص)، گرایش به اعتدال، اخوّت، نوع دوستی و تسامح فرامی خواند و همگام با تبلیغ ارزشهای اجتماعی، طبقه صوفیه را به سلوک در شریعت، اخلاص، ورع، فقر و توکل سوق می دهد، تا این اعتبار را از آفتهای بدعت، اباحه، ریاکاری، خودبینی نفس، جاه و حبّ دنیا مبرا نموده و با تعریفی جمعی و عامه پسند از کمالات انسانی، اصول عرفانی را در جوامع توسعه بخشد.