جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تاریخ رجال شیعه پیش از اصول اولیه رجالی از جهات مختلف روشن نیست و هر آنچه هست مروری گذرا و بنیاد نهاده بر حدس، بر درون‌مایه آن‌هاست. در راستای بازسازی منابع رجالی و نگارش تاریخ رجال شیعه، بازیابی آثار جبریل‌بن‌احمد فاریابی- به عنوان یکی از اساتیدِ خراسانی پر بسامد کشی و صاحب کتاب رجالی- مهم به نظر می‌رسد. این پژوهش با روشی توصیفی- تحلیلی و بهره‌گیری از شیوه‌هایی چون تحلیل اسناد و یافتن حلقه مشترک و تبیین روابط معنایی میان روایات سعی دارد تا شخصیت روایی و رجالی جبریل و آثار وی را بازیابی کند تا از این منظر الگو و مبنای وی در نقل روایات به عنوان یک رجالی نص‌گرای متقدم را کشف کند. بدین روی با ارزیابی روایات او از هریک از مشایخ؛ استناد وی به کتاب «الرجال» محمدبن‌عیسی به شکل سماع و «المذمومین و الممدوحین» محمدبن‌عبدالله‌بن‌مهران مشخص شد. این پژوهه ضمن تحلیل گرایش فاریابی به اندیشه‌های کلامی محمدبن‌عیسی و مخالفت وی با دیدگاه کلامی و حدیثی زراره، بهره‌گیری از منابع غالی و عدم انتساب کتاب مفاخر الکوفه و البصرة به وی را نشان می‌دهد. نوشتار حاضر ضمن تبیینِ رویکرد وی به عنوان یک رجالی نص‌گرای مبنامند؛نشانگر آن است که کشی با توجه به شیوه تحدیث و اندیشه‌های جبریل؛غالباً از منقولات وی در شرح روایات دیگر بهره‌ برده و کمتر به نقد آن‌ها پرداخته است.

علوم قرآن در حوزۀ علمیۀ قم از قریب دهۀ 30 شمسی مد نظر قرارگرفته و تاکنون آثار فراوانی در این زمینه به ثمر رسیده است. مقالۀ حاضر با گردآوری آثار علوم قرآنی از مراجع کتاب‌شناحتی قرآنی، وبگاه‌ها و بانک‌های اطلاعاتی درصدد یافتن شاخه‌های علوم قرآن مورد اهتمام حوزویان، شمار آثار در هر شاخه و نیز تحلیل و بررسی تطور رخ‌داده در آن شاخه و زمینه‌ها و عوامل پدیدآیی آنهاست. رهگیری نگارش‌های حوزیان قم در علوم قرآن نشان از افزایش کمّی قابل توجه از دهه‌ای به دهۀ دیگر دارد. علاوه بر آن، تنوع موضوعات پژوهشی قرآن‌پژوهان حوزة علمیة قم نیز به مرور زمان افزوده شده است. درونمایه این آثار در دهۀ 30 و 40 شمسی به موضوعات کم‌شماری همچون «وحی» و «تحریف» محدود بود؛ ولی مقارن با انقلاب اسلامی و محوریت ‌یافتن حوزۀ علمیة قم، تأسیس پژوهشگاه‌ها و مراکز تخصصی علوم قرآن، تأسیس و توسعۀ رشتۀ «علوم قرآن و حدیث» و افزایش پژوهش‌های قرآنی و به واسطه بهره‌ جستن عالمان حوزه از میراث غنی تفسیر معاصر امامیه، واکاوی دقیق منابع تفسیری و به ویژه روایات تفسیری، بهره‌ جستن از علوم جدید زبان‌شناختی و علوم انسانی، بازسازی و بازخوانی دیدگاه‌های سنتی و رسمی در پرتو پاسخ‌گویی به شبهات و تنقیح قواعد و مبانی کلی و درنگ در راهکارهای نظریه‌پردازی، به تدریج درونمایه نگاشته‌ها از حالت محدود پیشین بیرون آمد و با دربر گرفتن شاخه‌های گوناگون علوم قرآن توسعه یافت و به سوی هویت بخشیدن به علوم قرآن با رهیافتی شیعی و استقلال اندیشۀ قرآنی امامیه پیش رفت.

قاعدۀ «حجیّت مفاد جمله‌های مستقل قرآن» از قواعدی است که در تفاسیر معاصر بدان توجّه شده است. علامه طباطبایی و ابن‌عاشور در لابه‌لای مباحث تفسیری در المیزان و التحریر و التنویر این قاعده را به کار بسته‌اند. با این حال، معیارها و شرایط کاربست آن را در چارچوب نظریۀ منسجمی تشریح نکرده‌اند تا دیگران بتوانند این قاعده را به‌گونه‌ای روشمند در مطالعات تفسیری به کار گیرند و گستره و صحّت بهره‌گیری این دو مفسر از قاعدۀ یادشده را بسنجند. از گردآوری و تحلیل دیدگاه‌های علامه طباطبایی و ابن‌عاشور چنین به دست می‌آید که هر دو در کاربرد این قاعده بر معیارهایی مشترک ــ مانند اشارۀ جملات به سنن الهی، دلالت جمله‌ها بر ضوابط اعتقادی و اخلاقی، وجود تعلیل در جملات، و تطابق جمله‌ها ــ با مثال‌هایی تکیه زده‌اند. روایات معصومان (ع) و قانون «موردْ مخصص نیست» از معیارهایی است که علامه طباطبایی به‌طور اختصاصی بدان توجّه کرده است. ازاین‌رو، با آنکه هر دو مفسر در به کار بردن قاعدۀ یادشده تا حدودی با یکدیگر همراه بوده‌اند؛ اما، درمجموع، علامه طباطبایی به‌دلیل بهره‌مندی از روایات و آموزه‌های تفسیری اهل‌بیت (ع)، در کاربست نظام‌مند این قاعده از ابن‌عاشور پیشی گرفته است.

از چالش­های مهم در بهره­گیری از میراث اسلامی، به ویژه، سندهای حدیثی، پدیدۀ تصحیف است. یکی از گونه­های پیچیدۀ این پدیده، تصحیف چندمرحله‌ای/ ترکیبی است. گاهی در دفعات متعددِ نسخه­برداری از روی یک اثر، یک عبارت، چند بار آلوده به تصحیف ­شده است به گونه­ای که با گذشت چند مرحله از تصحیف­، هیچ شباهت ملموسی میان عبارت اصیل با عبارت مصحَّف باقی نگذاشته است. چنین پدیده­ای می‌تواند پیامدهای چشم­گیری در اعتبارسنجی احادیث نیز داشته باشد. این مقاله با روش توصیفی­ـ تحلیلی و با واکاوی موردیِ یک سند از احادیث ابوبکر جعابی (م. ۳۵۵ق)، تلاش نموده تا کشف اینگونه تصحیف­­ها را روشمندتر سازد. مقایسۀ نام­های موجود در این سند با دیگر منابع، دقت در تصحیف­های دیگرِ رخ­داده در همین سند و توجه به مناسبات میان راویان در آن، روشن نمود که بخشی از این سند در چند مرحله، دچار تصحیف شده است به گونه­ای که هویت­ برخی از راویان موجود در آن، کاملاً نادرست تشخیص داده می‌شود.

زندگی حضرت خدیجهh، ازجمله موضوعاتی است که برخی مستشرقان بدان پرداخته‌اند. افرادی همچون: فاطمه مرنیسی در کتاب «زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‌پوش»، نابیا آبوت در مقاله «وضعیت زنان در صدر اسلام» و باربارا فریر استواسر در مقالات «همسران پیامبر» و «خدیجه» در دائرةالمعارف قرآن لیدن، در ضمن بیان مباحث خود درباره زن در اسلام، مطالبی درباره این شخصیت برجسته آورده‌اند. ایشان با استناد به منابع اهل‌سنت، به ذکر محاسن این شخصیت پرداخته و وی را صاحب اندیشه‌ای بلند و حامی مقتدر پیامبرa دانسته‌اند. نویسندگان مذکور، همگی به سن بالای حضرت خدیجهh در زمان ازدواج با پیامبرa، بیوه‌بودن وی و داشتن چندین فرزند از همسران قبلی و همچنین ثروت انبوه او که ماحصل ازدواج‌های قبلی‌اش بوده، اشاره کرده‌اند و در ضمن ترسیم شخصت حمایت‌گر خدیجهh از پیامبرa، جایگاه نبوتش را تضعیف کرده و پیامبر را شخصیتی درمانده و ناموفق در امر رسالت در صورت عدم‌همراهی همسرش دانسته‌اند. نویسندگان یادشده، به‌رغم مراجعه به منابع متعدد، به دلیل استناد به منابع اهل‌سنت و عدم تفحص کامل در بین آثار تاریخی، دچار اشتباهاتی شده‌اند که با حقیقت تاریخی سازگار نیست. این نوشتار که به شیوه توصیفی- تحلیلی نگاشته شده، درصدد است تا ضمن تبیین مطالب آنان، به تحلیل شخصیت متعالی خدیجهh پردازد و اثبات کند وی قبل از پیامبرa هرگز ازدواج نکرده و سن بالایی نداشته است. او متکفل فرزندان خواهرش «هاله» بوده و ثروت انبوه وی میراث همسران قبلی‌اش نبوده، بلکه ماحصل تلاش و توان‌مندی این بانوی نمونه بوده است.

رونق و گسترش حدیث‌پژوهی در یک شهر یا منطقه، در گرو عوامل مختلفی است. یکی از این عوامل را می‌توان حضور عالمان و محدّثان در آن جغرافیای علمی و فعّالیت‌های حدیثی آنان دانست. یکی از بهترین و مهم‌ترین روش‌های بازسازی مدارس حدیثی، بازشناسی راویان و محدّثان مشهور و گونه‌شناسی روایات رایج در آن مدرسه حدیثی است. یکی از مهم‌ترین مدارس حدیثی شیعه در قرون اوّلیه اسلامی، مدرسه حدیثی «ری» است. این مدرسه به دلیل کثرت محدّثان شیعی و فراوانی روایات آن‌ها در کتب حدیثیِ شیعه و نیز تجربه دو عصر حضور و غیبت ائمّه (ع)، از اهمّیت بسزایی برای پژوهش برخوردار است. این پژوهش در راستای بازسازی مدرسه حدیثی شیعه در «ری» در آیینه راویان حدیث، طراحی شده و هدف از آن، شناخت دقیق راویان این مدرسه حدیثی، مصنّفات آن‌ها و گونه‌شناسیِ روایات‌شان است. در این راستا، نحوه تحمّل و ادای حدیث در این مدرسه و میزان اثرپذیری محدّثان آن دیار، از دیگر مدارس حدیثی نیز استخراج و گزارش شده است. پژوهش حاضر با روش کتابخانه‌ای و رویکردی توصیفی ـ تحلیلی، به این نتیجه رسیده که فعّالیت مدرسه حدیثی ری، از زمان امام صادق(ع) آغاز شده است. بررسی رَحَلات حدیثی محدّثان، نشان از آن دارد که این مدرسه، بیشترین اثرپذیری را از مدرسه حدیثی «کوفه» داشته و به‌رغم تنوّع گونه‌های روایی منقول از راویان، صبغه غالب روایات مدرسه حدیثی «ری»، فقهی بوده است.

بینامنیت دانشی است که روابط بین متون را مورد بررسی قرار می‌دهد. طبق این نظریه هر متن به نحوی در ارتباط با متون پیش نگاشته می‌باشد. ژرار ژنت از تاثیر گذارترین پژوهشگران متأخر در عرصة بینامتنیت است. کاربست نظریه بینامتنیت تحلیلیِ او در مطالعات دینی، می تواند روشنگر پیوند قرآن و عترت باشد. در زیارات مأثوره، توسط معصومین و به صورت آگاهانه بازتاب‌هایی از قرآن، برای تبیین کلام وحی صورت پذیرفته است؛ لکن نگرش تبیینی به زیارات به جهت فهم قرآن تا حدودی مغفول مانده است. پژوهه فرا رو با روش توصیفی-تحلیلی با مبنا قرار دادن زیارات در تبیین قرآن، دریچه‌ای نو به فهم آیات قرآن می‌گشاید. در این پژوهه نکاتی تبیینی از زیارات در چارچوب بینامتنیت ژنتی با دو الگوی صریح و ضمنی استخراج گشته است که به چهار گونه‌ی ترسیم فضای نزول، ایضاح مفهومی، بیان مصداق و بیان لایه های معنایی به تبیین آیات قرآن می‌پردازند.