جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مدخل امام حسن عسکری(ع) به قلم احمد پاکتچی، یکی از رویکردهای مطالعه زندگی ایشان است. نویسنده در قالب رویکرد «تاریخ‌نگاری تجربی»، تکاپوی جدیدی برای فهم زمانه این امام، شیوه زیست و رویدادهای آن عصر در گنجایش یک مدخل، ارائه نموده است. از آن‌جا که نقدنگاری بر مدخل‌های دانش‌نامه‌ای، کمتر در فرهنگ نقدنویسی جامعه علمی ایران گسترش یافته است، ناقد در پی آن است، با روش مطالعه کیفی و کمی و بر اساس سبک‌های «نقد ساختاری»، «نقد فرایندی» و «نقد روندی»، به معرفی نقاط قوت و ضعف این مدخل بپردازد. یافته‌ها حکایت از آن دارند، بر پایه «نقد ساختاری» از آن‌جا که نویسنده برآمده از سبک مورخان «مکتب تهران» است، زندگی امام را بر مبنای حذف گزاره‌های تاریخی ـــ کلامی مربوط به «عصمت»، «کرامات» و «علم غیب» می‌نگرد. در بُعد «نقد فرایندی» وی با روش «تاریخی محض» به رویدادهای آن عصر پرداخته و امام را در قامت یک اسلام‌شناس موفق معرفی می‌کند. از نظر «نقد روندی» نیز مدخل امام حسن عسکری(ع) در بیان چیدمان رخدادهای بین سال‌های 254 ـــ 260 قمری، آگاهی دقیقی به دست نمی‌دهد.

مدخل «حسن عسکری؟ع؟ مطالعه‌ای نو و چند لایه، در سبکِ دائرةالمعارف نگاری است. تکاپوی نویسنده در ارائه تصویری تاریخی از امام و زمانه ایشان، یکی از بهترین مطالعات را به دست داده است. مسئله تحقیق این است، آیا این مدخل در شناخت دقیق عصر امام حسن عسکری؟ع؟ از نظر «محتوا»، «تحلیل‌ها» و «برآیندگیری» کاملاً توانمند بوده است؟ روش پژوهش پیش‌رو، بازخوانی نقد محتوا با واکاوی «دقت استنادها»، «سطح تحقیق»، «سنجش تحلیل»، «بررسی برآیند» و «یافته‌های نویسنده» است. یافته‌ها حکایت از آن دارند، در یک بررسی انتقادی، هر سه سطح پیش‌گفته در مدخل مورد نظر، نیازمند ژرف‌نگری است. به همین سبب، بازنگری در قالب غنی‌سازی برای مدخل «امام حسن عسکری؟ع؟» پیشنهاد می‌شود.

جامعه امامیه به هنگام پیشوایی امام حسن عسکری (امامت: 254-260ق) دچار مشکلی اعتقادی شده بود از این رو، آن حضرت کوشیدند با بهره‌گیری از روش‌های گوناگون تبلیغی، این کاستی‌ را چاره نمایند. منظور از «تبلیغ» هر گونه فعالیت نظام‌مند و مستقیم به منظور گسترش یک مفهوم، اعم از علمی، عاطفی، رفتاری می باشد. با توجه به این‌که مهم‌ترین چالش‌ پیش روی امام، چالش «باور به امامت» بود، این که آن حضرت، چه راهکارهای تبلیغاتی برای حل این گره اعتقادی در پیش گرفت، پرسش بنیادین این پژوهش است. یافته‌ها بر آن است، ایشان با بهره گیری از الگوی «تبلیغ کانونی»، در هفت گام با کاربست شیوه‌هایی چون: نخست در اختیار گرفتن بیت امامت در سامرا، دوم: استفاده از ظرفیت تبلیغی خلیفه عباسی برای معرفی امام، سوم: ارائه کرامت و امور خارق العاده برای شک زدایی، چهارم: ترمیم شبکه تبلیغات بازمانده از عصر امام هادی(ع)، پنجم: اعلام راهبرد تبلیغی و تامین محتوا، ششم: بهره گیری از ابزارهای مختلف تبلیغی، هفتم: نظارت و بازرسی بر حُسن اجرا، به چاره کردن این مشکل اعتقادی پرداختند. تحقیق پیش‌رو، با دریافت الگو از روشهای ارتباطی و تحلیل داده‌های تاریخی، به بیان راهبردهای آن حضرت می‌پردازد.

ظهور پیامبران همواره با چالش­ها و مخالفت­هایی در قالب‌های گوناگونی از مواجهه نظامی تا جریان نفاق روبه‌رو بوده است. این موضوع در نخستین جامعه اسلامی به صورت آشکار وجود داشته است و بخشی از آیات قرآن کریم به ابعاد سخت و نرم آن اختصاص یافته است. جنگ نرم به معنای توانایی شکل دادن به باورها و کشش‌های دیگران و هدایت رفتار آنان، بدون بهره‌گیری از زور است. این پژوهش درصدد است پس از مفهوم‌شناسی جنگ نرم و تبین ابعاد و شاخص­های آن، مصادیق جنگ نرم را در چهار زمینه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و نظامی در جامعه مسلمانی صدر اسلام بر اساس شواهد قرآنی و مستندات تاریخی به شیوه وصفی ـ تحلیلی تبیین کند.

جامعه امامیه در سده سوم هجری، تحت‌ تأثیر میراث روایی و اجتماعی دوره ائمه پیشین و چالش‌های پیش‌آمده در سامرا، با مشکلات فراوانی در معرفی و پذیرش امامت روبه‌رو شد. بخشی از این موارد را باید در طبقه‌بندی اجتماعی، نوع دست‌رسی به ائمه سامرا و سطح فکری شهروندان جامعه امامیه دید. تفاوت افراد نسبت به سازوکار شناخت امام و نوع باور به آن حضرت، سبب شد تا دست‌کم سه سبک برای شناخت امام در این دوره مطرح شود. چگونگی فهم این ساختار و مفهوم‌شناسی آن در بستر جامعه امامیه، پرسشی است که این نگاشته بدان می­پردازد. روش این نگارش، تحلیلِ اعتقادی، اجتماعی و سیاسی داده­های تاریخی - حدیثی منابع سده­های متقدم بر اساس نظریه سنخ‌شناسی اجتماعی است. یافته­ها ضمن تأیید چندگونگی سازوکار شناخت امام در میان امامیه، نگاه­های سیاسی، باورهای دینی و زمینه­های اجتماعی را در این سبک از امام‌شناسی، برجسته­تر می­دانند. سه دسته «امامیه سیاسی» - با تأیید جایگاه امام حسن عسکری7 توسط دربار عباسی - ، «امامیه عوام» - با مراجعه به امام و مشاهده کرامت و هیبت امام - ، و «امامیه نص­گرا» - با گرایش به نص - در کنار یک‌دیگر هندسه جامعه امامیه را در عصر امام حسن عسکری7 شکل می­دادند.

منحنی قدرت در دولت عثمانی با بیش از شش سده حکومت در فرآیندی زمان­بر و چند لایه، ­این سلسله را از امارتی ترکی به دولتی اسلامی تبدیل کرد. گسترش فتوحات عثمانی از آغاز کار عثمان (716 ق) تا پایان کار بایزید (804 ق) موضوع اصلی این پژوهش است. پرسش این مقاله، بررسی شبکه اعتقادی ـ رفتاری یاری کننده عثمانی در عصر این فتوحات است که با بهره‌گیری از روش مطالعات نگره­های اعتقادی و رفتار شناسی سیاسی به سامان می‌رسد. یافته­ها نشان می­دهند در مسیر فرآیند تبدیلی، ویژگی تقدیر­گرایی و رواداری، مانند دو شبکه باور‌ساز سیاسی‌- ‌اجتماعی، جایگاه ممتازی در فتوحات سریع عثمانی داشتند. هم‌چنین، سیاست تسامح دینی به ضمیمه­ اندیشه­ تقدیر گرایی مسیحیان شرقی، مقدمه­ای بر فتح قلمروی بیزانس بود و رواداری عثمانی به عنوان گفتمان رفتاری این دولت سبب سرعت گسترش حکومت عثمانی شد.

بررسی ویژگیهای خاندان سرشناس و حدیث گرای بنی زبیر به پژوهشگران تاریخ و فقه، کمک می­کند تا با چگونگی شکوفایی و افول این دودمان و نقش ایشان در جریان­های تاریخی و فقهی آشنا شوند. آل زبیر از خاندانهایی بسیار مشهور در تاریخ اسلام هستند. ایشان فعالیت خود را با تلاش برای رسیدن به خلافت آغاز کردند و هم زمان به نشر احادیث پرداختند. بیشتر روایتهای ایشان، تلاشی بود برای جلوه بخشی به این خاندان و مؤثر نشان دادن نقش زبیریان در تاریخ صدر اسلام. این پژوهش به بررسی ویژگی­های خاندانی این تبار، فعالیتها و روابط ایشان با علویان، امویان و عباسیان می­پردازد.

سنت های اسلامی به مثابه ی سفارشی الاهی نخستین بار بوسیله رسول خدا در جامعه ی مسلمانان مطرح شد، این در حالی بود که هنوز ساختار اجتماعی سرزمینهای اسلامی، شاکله ای بیشتر عربی بود تا اسلامی. همین دیدگاه سبب شد تا خلفای سه گانه و در ادامه ی آنها، امویان، با شخصی شماری سنن نبوی بکوشند تا سنتهای جدیدی را به نام خود ثبت نمایند. فضای فکری شام و فرمانروایی طولانی مدت امویان در این سامان از یک سو و شیوه عربی ـ رومی آن هم بر همان مبناهای پذیرفته شده در مکه از سوی دیگر به یاری جایگاه قریشی بودنشان زمینه و مقدمات لازم برای سنت سازی امویان را فراهم کرد. چشم انداز قریشی ـ عربی و انتساب جعلی به پیامبر و بعدها بهره گیری از صحابه ی حدیث ساز، شیوه ی نویی را در سنت سازی بر مبنای حذف دوامدار فضایل اهل بیت و شخصیت بخشی به امویان در تاریخ اسلام ثبت کرد. این نوشتار یکی از نمونه های جعل سنن، یعنی روزه داری در عاشورا را در یک بررسی روندی-فرایندی، بر مبنای «نظریه ی پخش» در منابع تاریخی به جستجو نشسته تا ساختگی بودن جریان روزه عاشورا را مستند نماید.

دولت ایرانی ـ شیعی آل بویه، در حالی نزدیک به یکصدوسی سال فرمانروایی را تجربه کرد که با رویکردی نیمه‌شعوبی، فهرستی یکجا از آیین‌های ایرانی را در اختیار ما قرار داده است. امیران بویهی در پس‌زمینه‌ آشکار اندیشه سیاسی‌شان، یکی از سلسله‌های مذهبیِ ایرانی‌گرا را بنیان ‌نهادند. آنها گرچه بیش از دیگر حکومت‌های شیعی، بر خودباوری شیعه افزودند، اما بخش عمده‌ میراث پیشین پادشاهی باستان را نیز در خود پروراندند. دراین‌میان، آیین‌های فرهنگی ـ اجتماعی، به‌مثابه شناسنامه هویت ایرانی، به همان میزان که از سوی ایرانیان مورد استقبال قرار گرفت، به همان مقدار نیز خوشایند اهالی بغداد بود؛ چراکه ایرانیان آن را یادآور جشن‌های دیرین خود، و اعراب آن را فرصتی برای شادی و سرگرمی می‌دانستند. با هر ملاحظه‌ای، اما خلافت بغداد نیز این آیین‌ها را یادآور نوعی شکوه قدرت می‌دانست که می‌توانست در پس آن، همانندی خویش به سلسله‌های بزرگ را به نمایش بگذارد. این نگاشته، ضمن گردآوری و تحلیل این رسوم، بررسی میزان تأثیر اندیشه‌ شکوه باستانی ایران در حکمرانی امیری بویهیان را در ضمن بررسی یازده آیین معروف، به پیشخوان اندیشه‌ پژوهشگران آل‌بویه می‌سپارد.

در سده چهارم هجری، آل بویه ایرانی تبار موفق شدند گستره وسیعی از سرزمین­های عباسی را به اطاعت خود در آورند. ریشه ایرانی این سلسله، به همراه روح حاکم بر جغرافیای ایران آن روزگار که بخشی از جریان شعوبی گری را در ضمن بازگشت به عصر سلطانی ایرانیان نمایندگی می کرد، دست مایه ای شد تا فضای حکمرانی حتی در عراق، نمایی ایرانی به خود ببیند. گواه این امر، رسومی دولتی بود که بازنمایی از آیین­های کهن شاه و دربار در ایران باستان و نمایشی از پیوندهای بویهیان با گذشته­ شاهی ایران بود.این مقاله، تکاپویی بر شناسایی مراسم آیین های دولتی دیلیمیان و در حقیقت، چشم اندازی بر پیوست این امارت به سلسله­ های ایران باستان است. مراسم سلطانی ضمن پیوستگی آشکار با سیستم حکومتی، اوضاع زمانه­ بویهیان را به شیوه­ وصفی بررسی می­کند. مقاله حاضر بر آن است، تمامی مراسم دولتی بویهیان را ضمن ارائه در قالب گردآمده‌ای­ آیینی در کنار جایگاه اندیشه شاهی در سلسله­ای با اندیشه ترکیبی ایرانی ـ شیعی به پیشخوان اندیشه­ پژوهش‌گران آل بویه بسپارد.