جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معمولاً از بعد فناورانه، سیستمی، و مدیریتی هیجان و خوش‌بینی خاصی در مورد پتانسیل‌های شهر هوشمند برای داشتن یک شهر کاراتر و پایدارتر وجود دارد ولی از جوانب اجتماعی و شهروندی ملاحظات و نگرانی‌های اخلاقی-اجتماعی متعددی در مورد پیامدهای پیاده‌سازی شهر هوشمند مطرح می‌شوند. این نوع نحوه ورود به بحث و فکر درمورد شهر هوشمند گرچه یکسره نادرست نیست به نظر ما فهم چندان دقیقی از چیستی شهر هوشمند بدست نمی‌دهد. چراکه شهر هوشمند را گسیخته و جدا از تحولات و جریان‌های نظری/تاریخی شهرگرایی درنظر می‌گیرد. برای پاسخ به این سوال که شهر هوشمند چیست (یا چگونه باید باشد) و چه نسبتی با شهروندان دارد (یا باید داشته باشد) لازم است مفهوم شهر و هوشمندی را در درون شهرگرایی معاصر مورد واکاوی قرار دهیم. در این مقاله می‌کوشیم تا چارچوبی مفهومی برای شهر هوشمند را در چهارچوب‌های شهرگرایی معاصر و به طور خاص مبتنی بر مفهوم حقِ داشتن شهر هانری لوفور و دیوید هاروی ارائه دهیم. هدف مقاله این است که دریابد حق داشتن شهر هوشمند چه جوانب و مولفه‌هایی دارد.

فناوری اطلاعات با تاروپود زندگی اجتماعی درآمیخته است. در این میان تعداد کردارهای دینی‌ای که فناوری اطلاعات در آن‌ها وساطت می‌کند رو به افزایش است. «ذکرگفتن» یکی از کردارهایی است که از طریق برنامه‌های تلفن‌های هوشمند و تحت‌وب نیز ممکن شده است. با این حال وساطت فناوری اطلاعات در ذکرگفتن بدون تغییر جوانب تجربی-کرداری ذکرگفتن ممکن نیست. صلوات‌شمارهای هوشمند در کاربر، کردار و تجربه دینی ذکر، و نیز نوع نگاه به «ذکر»، وساطت می‌کنند و آن‌ها را تغییر می‌دهد. چگونه وساطت فناوری اطلاعات امر دینی، یعنی سویه‌های تجربی-کرداری کنشی چون ذکرگفتن، را تغییر می‌دهد؟ این مقاله می‌کوشد ازچشم‌انداز پساپدیدارشناسی و نظریه کنشگرشبکه، به این پرسش پاسخ دهد.

هدف و کار ما در این رساله بازسازی هستی‌شناسی و روش‌شناسی نظریه کنشگرشبکه، اطلاق آن در علم و فناوری توسط کسانی چون لاتور، و پاسخ به مهم‌ترین مسئله‌ها و نقدهاست. در کنار این بازسازی ما علاقه‌مند بوده‌ایم که ببینیم اگر با این هستی‌شناسی سراغ حوزه دیگری غیر از علم و فناوری، برویم با چه تغییرات و مسائلی مواجه خواهیم شد. ما در پایان رساله با نظریه کنشگرشبکه نگاهی به برخی وجوه و دعاوی منطق قیاسی انداخته‌ایم.

علم طراحی اخیراً به‌عنوان یک روش‌شناسی پژوهشی مورد توجه قرار گرفته است. این روش‌شناسی تفاوت‌های مهمی با روش‌شناسی‌های کمّی و کیفی متداول دارد و به‌عنوان یک روش‌شناسی عمل‌گرایانۀ راه‌حل‌محور در نظر گرفته می‌شود. باوجوداین، همان‌طور‌که خواهیم دید روش‌شناسی پژوهشی علم طراحی نه در مقابل روش‌شناسی‌‌های کمّی و کیفی بلکه دربردارندۀ آنهاست. روش‌شناسی علم طراحی از سطح توصیف و تبیین فراتر می‌رود و در جهت حل مسئله گام برمی‌دارد. ازاین‌رو هدف اصلی روش‌شناسی پژوهشی علم طراحی تغییر نگاه از مسئله‌محوری به راه‌حل‌محوری است و بدینسان تغییر جهت از رویکردهای توصیفی−تبیینی صرف به رویکردهای تجویزی. با وجود اهمیت این روش‌شناسی برای عرصه‌هایی چون مدیریت، مدیریت فناوری اطلاعات، سیاست‌گذاری و برخی دیگر از حوزه‌های علوم انسانی،‌ در ایران توجه چندانی به آن نشده است. این بی‌توجهی تا حدی باعث شده است که بیشتر پژوهشگران به ویژه در حوزه‌های علوم اجتماعی پژوهش‌های خود را به توصیف، تبیین، و تحلیل مسائل معطوف کنند و وارد فرایند طراحی راه‌حل برای مسائل نشوند. این مقاله ضمن معرفی و تحلیل علم طراحی به‌عنوان یک روش‌شناسی پژوهشی، کاوش مبانی فلسفی آن، و طرح چهارچوب‌های مطرح این حوزه، به بررسی کاربست آن در ایران خواهد پرداخت.

دیوید بلور و برنو لاتور هر دو ساخت‌گرای اجتماعی هستند ولی آنها براساس معنایی که از «اجتماعی» و «ساخت» می‌کنند و همچنین، تفاوت در امری که قرار است به لحاظ «اجتماعی» ساخته شود؛ رویکردشان در مقابل هم قرار می‌گیرد. برای بلور «اجتماعی» به معنای باورها و مفاهیم نهادینه شده در جامعه علمی است و «ساخت» به معنای «علت چیزی بودن» یا «به وجود آوردن چیزی» است، اما برای لاتور «اجتماعی» اختصاص به جامعۀ انسانی ندارد و برای او به معنای کالتیو (اجتماع)‌ی از کنشگران انسانی و غیرانسانی است و «ساخت» به معنای تغییر و تبدیل است. همچنین، بلور «معرفت علمی» را ساختی اجتماعی و لاتور ساخت معرفت علمی را مبتنی و متأخر بر ساخت «فکت‌های علمی» می‌داند.

وینچ برخلاف میل مدعی است که پدیدههای طبیعی و اجتماعی نوعاً با هم متفاوتند. وی معتقد است پدیدههای اجتماعی، اشیای فکریاند که در درون یک بافت اجتماعی موجودیت مییابند، اما پدیدههای طبیعی اشیای فیزیکیاند که موجودیتی مستقل از چارچوب مفهومی خود دارند. این نوشتار پس از توضیح و تحلیل ادعای وینچ، در چارچوب رویکرد داروینی - کانتی توماس کوهن نشان میدهد که آنچه وینچ به پدیدههای اجتماعی بهعنوان اشیای فکری نسبت میدهد کسانی چون کوهن میتوانند به پدیدههای فیزیکی نسبت دهند. از این دعاوی نتیجه میگیریم که پدیدههای فیزیکی نیز اشیای فکری هستند و خط فارقی که وینچ میان پدیدههای فیزیکی و اجتماعی میکشد نمیتواند برقرار باشد. با این حال این به معنای بازگشت به نظریۀ پوزیتویستی میل نیست.

دیوید بلور و برنو لاتور هر دو ساخت گرای اجتماعی هستند ولی آنها براساس معنایی که از «اجتماعی» و «ساخت» می کنند و همچنین، تفاوت در امری که قرار است به لحاظ «اجتماعی» ساخته شود؛ رویکردشان در مقابل هم قرار می گیرد. برای بلور «اجتماعی» به معنای باورها و مفاهیم نهادینه شده در جامعه علمی است و «ساخت» به معنای «علت چیزی بودن» یا «به وجود آوردن چیزی» است، اما برای لاتور «اجتماعی» اختصاص به جامعۀ انسانی ندارد و برای او به معنای کالتیو (اجتماع) ی از کنشگران انسانی و غیرانسانی است و «ساخت» به معنای تغییر و تبدیل است. همچنین، بلور «معرفت علمی» را ساختی اجتماعی و لاتور ساخت معرفت علمی را مبتنی و متأخر بر ساخت «فکت های علمی» می داند.

در این مقاله بر اساس سه معنای وساطت تکنولوژی نزد برونو لاتور، یعنی وساطت ترکیب، ترجمه و واگذاری، از سه معنای اخلاقی بودن تکنولوژی سخن خواهیم گفت. تکنولوژی بخشی از کنش‌های اخلاقی ماست، ما برخی از کنش‌های اخلاقی را به تکنولوژی واگذار می‌کنیم، و نیز تکنولوژی می‌تواند قصدها و انگیزهای اخلاقاً مهمی را در کاربر ایجاد کند. سپس بحثی را راجع به مسئولیت اخلاقی مطرح خواهیم کرد و با تفکیک مسئولیت از تقصیر نشان خواهیم داد که کنش‌های شبکه‌‌ای مستلزم سلب مسئولیت انسان یا اعطای مسئولیت به تکنولوژی نیستند و با این حال می‌توان به شکل معناداری از «مجازات تکنولوژی» نیز سخن گفت

ژیل دلوز و برنو لاتور از یک هستی‌شناسی ساختارگریز دفاع می‌کنند که در آن ماشین‌های میل‌گر یا کنشگران سازندگان اصلی هستند. آن‌ها سیلان و صیرورت هستی را با اتصالات و پیوندهای ریزوماتیک و شبکه‌ای این ماشین‌ها یا کنشگران می­فهمند. در نتیجه، هستی‌شناسی آن‌ها یک هستی‌شناسی ذات‌گریزانه، پویشی و نسبت‌گرایانه، و هستومند‌های این هستی‌شناسی، چندرگه و چندگانه خواهند بود که نه می‌توان آن‌ها را در قلمروهای خالص و متقابل جای داد و نه می‌توان پیوند‌های متکثر، غنی، و پیچیدة آن‌ها را به یک سری اصول، مفهوم یا ایدة اصیل، اولیه یا متعالی فروکاست.

اصل عدم تناقض، قاطعانه ادعا می کند که هر تناقضی محال است. در این نوشته، با تحلیل مفاهیمی چون «تناقض» و «عدم تناقض» و ارتباط این مفاهیم با عامل معرفتی (انسان)، نشان خواهیم داد که ادعای مذکور، حداکثر می تواند به این معنی باشد که انسان های فعلی نمی توانند تناقضی را توجیه کنند. اگر این تحلیل، درست باشد، اصل عدم تناقض، برای قطعیت خود دلیل موجهی ندارد، و این احتمال وجود دارد که به شکلی معنادار و موجه از امکان تناقض در بعضی موارد، سخن گفته شود، مواردی که پارادوکسیکال هستند.