جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صوفیان رؤیا را یکی از راه‌های ارتباط با عالم غیب تلقی می‌کردند؛ از این رو، برای رؤیاها اهمیت زیادی قائل بودند. آن‌ها ضمن بیان دیدگاه‌های مختلف درباره منشأ رؤیاها، تأثیرات و کارکردهای تجربۀ رؤیا در زندگی معنوی را نیز تبیین کرده‌اند. در این مقاله با مطالعۀ دقیق 34 اثر اصیل عرفانی قرون 4 تا 9 هجری قمری و تحلیل محتوای 387 گزارش رؤیا در این آثار، به بررسی و تحلیل چیستی و کارکرد رؤیا در تصوف پرداخته شد. از نگاه عارفان، رؤیا یا به عوامل بیرونی یا به انفعالات درونی آدمی مربوط می‌شود. برخی از عارفان، فرشتگان و برخی نیز رفتار، گفتار و اندیشۀ انسان در بیداری را عامل رؤیا می‌دانند. سرانجام، برخی دیگر، اتصال خیال مقید آدمی به خیال مطلق یا عالم مثال را سرمنشأ رؤیا می‌دانند. تحلیل محتوای گزارش‌های رؤیا در آثار عرفانی نشان می‌دهد که رؤیاها برای عارفان سه کارکرد اصلی داشته‌اند: 1. راه ارتباطی با غیب و کسب معرفت؛ 2. وسیلۀ اعتباربخشی؛ 3. بازخورد و نشان­دهندۀ عاقبت امور و اعمال جوارحی و جوانحی. پژوهش حاضر می‌تواند چارچوب منسجمی را برای درک ماهیت و کارکرد رؤیاها از نگاه عرفان اسلامی فراهم آورد.

مفاتح غیب» واژهای قرآنی و برگرفته از آیه 59 سوره انعام است. مفسران، فیلسوفان و عارفان در خصوص معنا، تفسیر و تأویل این آیه به بحث و بررسی پرداخته اند. نظرات عارفان درباره مفاتح غیب را می‌توان به دو دوره زمانی قبل و بعد از ابن­ عربی تقسیم­ کرد. در دوره پیشاابن­ عربی تبیین­‌های معرفت‌شناسانه و انسان‌شناسانه از مفاتح غیب نمود بیشتری دارد و سپس با ظهور غزالی رویکرد وجودشناسانه به مفاتح غیب آغاز و قوت­ می‌گیرد، به ­طوری­ که او از آن به علم اسباب تعبیر­می‌کند. ازاین­ رو، غزالی تنها صفت علم را مفاتح غیب می‌داند؛ اما با روزبهان بقلی این رویکرد نضج و تفصیل بیشتری می‌یابد. او تمامی صفات ازلی را به-عنوان مفاتح غیب معرفی­ می‌کند. با ظهور ابن­ عربی رویکرد وجودشناسانه به اوج خود می‌رسد. در دوره پساابن­ عربی رویکرد وجودشناسانه غالب است و از مفاتح غیب به اسمای ذاتی، مراتب وجود و سرِّ قدر تعبیر­می‌شود. درباره امکان معرفت به مفاتح غیب نیز نظرات دو گونه است؛ برخی آن را حتی برای پیامبران و ملائکۀ مقرب غیرممکن دانسته اند و علم به آن را درانحصار خداوند می‌دانند و برخی نیز علم به آن را برای کمّلین انبیا و اولیا میسّر می‌دانند. برخی نیز با رویکردی شیعی از این نیز فراتررفته و از وجود حضرات معصومین(علیهم‌السّلام) به مفاتح غیب تعبیرکرده اند.