جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر قرآن از عصر نزول تاکنون کانون توجه مسلمانان و حتی غیرمسلمانان بوده ‌است‌. روش‌ها و گرایش‌های متعددی میان مفسران قرآن وجود داشته ‌است‌. یکی از روش‌های مهم تفسیر قرآن، تفسیر علمی است. این روش در دوران حاضر با توجه به پیشرفت علوم و اکتشافات روزافزون دارای اهمیت ویژه‌ای است. منطقه شبه‌قاره هند با داشتن بیشترین جمعیت مسلمان در کل دنیا و با دارا بودن بیشترین آثار قرآن‌پژوهی دارای اهمیت فراوانی است، بررسی تفسیر علمی در این دیار که پیش‌تر کمتر موردتوجه بوده ‌است‌، ضروری می‌نماید. تفسیر علمی در شبه‌قاره دارای فرازونشیب زیادی بوده ‌است‌. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای درصدد پاسخ به این مسئله است که مهم‌ترین نقاط ضعف جریان تفسیر علمی در شبه‌قاره هند کدام است؟ یافته‌های پژوهش حاضر حاکی از این است که تفسیر علمی در شبه‌قاره هند با دارابودن نقاط قوت متعدد دارای نکات ضعفی نیز است. استفاده از نظرات علمی اثبات‌نشده در تفسیر، قراردادن علوم به‌عنوان مبنایی برای فهم آیات، تحمیل نظرات علمی بر قرآن، سعی در استخراج همه علوم از قرآن، محدودکردن معانی قرآن، غفلت از معنای صحیح مفردات قرآن، بی‌توجهی به سیاق، مخالفت با سنت قطعیه، کم‌رنگ‌شدن هدف هدایتگری قرآن و عیب‌جوئی از پیشینین از مهم‌ترین آسیب‌های تفسیر علمی شبه‌قاره هند است. رعایت‌‌نکردن شرائط لازم تفسیر علمی و داشتن مبانی نادرست منجر به چنین آسیب‌هایی شده ‌است‌.

از جمله دانش‌هایی که ریشه در نزول قرآن دارد، دانش قرائات است. رویکردهای مختلفی در این زمینه میان دانشمندان اسلامی وجود دارد. بحث قرائات از قدیم‌الایام موردتوجه و کنکاش پژوهشگران بوده است. تعاریف متعددی در مورد قرائات معتبر و شاذ از سوی علماء مطرح شده است و ملاک‌های متفاوتی در این زمینه بیان شده است. پیروان مکتب معتزله - که یکی از مکاتب اعتقادی مهم در جهان اسلام محسوب شده و تأکید زیادی بر خردگرایی دارد- در برخی از موارد برای توجیه عقاید خود از قرائت‌های شاذ استفاده کرده‌اند که موضوع این مقاله است. جایگاه ویژه قرآن و قرائت اصیل آن و لزوم استفاده از قرائات معتبر در تفسیر قرآن، ضرورت تحلیل دقیق علمی استناد به قرائات شاذ را می‌ طلبد. بر همین اساس مقاله حاضر می‌کوشد با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی با رویکرد انتقادی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای به تحلیل دیدگاه معتزله درباره قرائات شاذ بپردازد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که معتزله در پاره‌ای از موارد، آیاتی که با مبانی فکری آنان ناسازگار است را توجیه کرده و اگر راهی برای توجیه نبود، به قرائات شاذ تمسک کرده‌اند؛ ایشان ملاک و معیار واحدی در این زمینه نداشته‌اند. در این مقاله نمونه‌هایی از کاربرد کلامی، فقهی و تفسیری معتزله از قرائات شاذ موردبررسی قرار گرفت.