جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف پژوهش حاضر تبیین تاثیر قدرت سیاسی- اجتماعی حاکم و الزامات زمانه بر انگاره اندیشمندانی همچون خواجه نظام‌الملک، کاشفی و محقق سبزواری در سیاست‌نامه‌نویسی است. روش پژوهش کیفی بوده و با توجه به روش نظری اسپریگنز به این سوال پرداخته شده است که قدرت سیاسی- اجتماعی حاکم چه تأثیری بر انگاره سیاست‌نامه‌نویسی خواجه ‌نظام‌الملک، واعظ کاشفی و محقق سبزواری داشته است؟ نتایج نشان می‌دهد که سیاست‌نامه‌‌نویسی در دوران زیست اندیشمندان مورد بحث، اساساً متأثر از ساختار سیاسی و اجتماعی قدرت، در وجه ایجابی یا سلبی و بازتاب مصالح اقتدار سیاسی بوده است؛ به گونه‌ای که می‌توان هدف از نگارش اکثر این آثار را که در قالب‌های گوناگون سرشت خاصی دارند و نشأت گرفته از وضعیت سیاسی و اجتماعی جامعه آن عصر هستند، مصلحت‌گرایی سیاسی برای حفظ وضع موجود حاکم دانست. در سیرالملوک، خواجه نظام‌الملک، گفتمان مطلقه شاهی را صورت‌بندی کرده و آن را برای رسیدن به جامعه آرمانی و رهایی از مشکلات اجتماعی- سیاسی و نیز عقیدتی جامعه اسلامی برمی‌گزیند و با احیای اندیشه سیاسی ایرانشهری و تبیین آن به عنوان الگوی عملی سلاطین در دوره سلجوقی، نقش برجسته‌ای را ایفا نموده است. اخلاق محسنی نیز که از ذهن کاشفی به عنوان اهل قلمی با شخصیت متساهل و پایبند به سنّت فکری ایرانی، اما در یک شرایط بحرانی از نوع غلبه خشونت و شمشیر تراوش کرده، به خوبی نشان می‌دهد که نیاز زمانه یعنی آبادانی، عدالت پیشگی، خردورزی و بزرگ داشتن اهل قلم را درک کرده است. در وضعیتی که محقق سبزواری به ‌عنوان اندیشمندی تراز اول مسئولیت خود دانست که با شناخت از جامعه و حکمرانی به نوشتن سیاست‌نامه‌ خود اقدام نماید، حاصل آن درهم کُنشی قدرت و قلم برای نیل به تقویت بنیان پادشاهی صفوی و نیز تقویت مشروعیت الهی آن بوده است.

مباحث مربوط به اندیشه‌ سیاسی در ایران، با تمرکز بر دوره‌ اسلامی محقق را مستقیماً به مجموعه‌ای از آثار ارجاع می‌دهد که ذیل عنوان سیاست‌نامه در دوره‌های مختلف تاریخ به نگارش درآمده‌اند. سیاست‌نامه‌نویسی در این دوران حاصل انباشت یک دوگانگی فکری ـ فرهنگی است که از سویی بازتابی از اندیشه‌ سیاسی در دوران ایران باستان و از دیگر سو نیز با رگه‌هایی از اندیشه‌ سیاسی اسلامی درهم‌آمیخته است.. معتبرترین اثر در این چارچوب سیاست‌نامه‌ خواجه نظام الملک طوسی در دوران سلجوقی است. پس از آن، آثار دیگری نیز که به نگارش درآمده و تحت این عنوان مورد خطاب قرار گرفته‌اند، به لحاظ روش و محتوا، با تغییراتی تقریباً از همان روند پیشین پیروی کرده‌اند. با این حال، ادعایی گزافه نیست اگر هدف از نگارش این آثار را در اصل بر حفظ قدرت حاکم دانست. حفظ قدرت حاکم، با تلاش برای مشروعیت‌بخشی به آن در یک درهم‌کنشی دانش ـ قدرت قابل فهم است. لذا با توجه به موضوع آن، تلاش شده است تا با توجه به روش نظری چهارگانه اسپریگنز به این سوال پاسخ داده شود که روابط قدرت و مصلحت صاحبان اقتدار سیاسی و به طور کلی قدرت سیاسی- اجتماعی حاکم چه تأثیری برانگاره سیاست نامه نویسی خواجه نظام الملک، واعظ کاشفی و محقق سبزواری داشته است؟ نتایج نوشتار حاضر نیز نشان می دهد که سیاست‌نامه­نویسی در ایران دوره اسلامی اساساً متأثر از ساختار اجتماعی- سیاسی قدرت، در وجه ایجابی یا سلبی و بازتاب مصالح اقتدار سیاسی بوده است.