جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اسراییل از القاب حضرت یعقوب (ع) می باشد که در قرآن کریم (آل عمران/ 93) فقط یک بار از آن حضرت با نام اسراییل یاد شده است.اسراییلیات اصطلاحی است که علمای اسلامی به عقاید و داستان های خرافی که از ناحیه علمای اهل کتاب از قرن اول هجری میان مسلمانان رواج یافت، اطلاق کرده اند.این افسانه های دروغین، ضمن رخنه در تفاسیر قرآن و سپس در کتب تاریخی، شعرا و نویسندگان دینی و عارف مسلک را که برخی از آنان حافظ قرآن کریم نیز بوده اند، و مطالعه تفاسیر در دستور کار آن ها بوده، تحت الشعاع قرار داده و بدون بررسی و نقد و پژوهش، این داستان ها را وارد اشعار خود کرده اند. اگر چه زیان های بسیاری از جانب اسراییلیات برپیکر ادب فارسی وارد آمده است، ولی هنرمندی و چیره دستی شاعران و نویسندگان حوزه عرفان، نظیر عطار و مولانا موجب شد تا داستان های اسراییلی سبب پیدایش برخی از نمادها و مفاهیم جدید در ادب عرفانی گردد، که در این مقاله به اهم آن پرداخته خواهد شد.

انسان در پیرامون خود، با اسامی اشخاص، مکان ها، حیوانات، نباتات، اشیا و غیره سروکار دارد که علت نامگذاری (وجه تسمیه) بسیاری از این اسم ها بر او پوشیده است. یکی از مسایلی که ذهن کنجکاو بشر را به خود مشغول کرده است، یافتن ارتباط حقیقی بین اسم و مسمی است. وجه تسمیه در متون ادبی و به ویژه متون عرفانی، کاربرد فراوانی دارد. از آنجا که شاعران و نویسندگان عارف مسلک با دیدگاه متفاوت از دیگران به پیرامون خود می نگرند، خلاقیت و هنرآفرینی آنان در استفاده از وجه تسمیه اسامی هم بی نظیر است. مسلم است که شناخت اشکال گوناگون وجه تسمیه، کمک شایانی به درک متون عرفانی خواهد کرد؛ به همین منظور، این مقاله در دو محور تنظیم شده است: نخست آنکه وجه تسمیه های به کار رفته در متون عرفانی از چه منابعی سرچشمه گرفته اند؟ و دیگر آنکه عرفا چگونه با استفاده از ابزار وجه تسمیه که برخی جنبه افسانه و خرافه نیز دارد، برای بیان معانی بلند عرفانی سود جسته اند؟

بسیاری از روایات و افسانه‌های ساختگی تورات دربارۀ زندگی پیامبران(ع) از طریق یهودیان تازه‌مسلمان به‌همراه بافته‌های خودساختۀ آنان، در کتاب‌های تفسیری و تاریخی راه یافت. بر همین اساس، احادیثی از پیامبر اسلام(ص) جعل کردند و افسانه‌هایی دربارۀ آن ساختند و در بین خواص رواج دادند و به‌تَبَعِ آن، عوام نیز این جعلیات را واقعی پنداشتند؛ بدین ترتیب این افسانه‌ها در زبان مردم کوچه و ‌بازار رخنه کرد و سبب خلق ضرب‌المثل‌هایی شد که از گذشتۀ دور تاکنون، به‌عنوان جزئی از فرهنگ‌ها و باورهای مردم محسوب می‌شود. در این مقاله به‌شیوۀ تحلیلی‌توصیفی، ضمن تبیین سیر تاریخی برخی از این ضرب‌المثل‌ها از قبیل «حیله‌گری مار و دشمنی با انسان»، «زیر پای کسی علف سبز شدن»، «شومی کلاغ و مقدس بودن کبوتر»، «از دماغ فیل افتادن» و «خروس بی‌محل» که با هنرمندی و چیره‌دستی شاعران و نویسندگان حوزۀ عرفان، سبب خلق مضامین بکر و نو در ادب عرفانی شده و در اشعار شاعران عارف‌مسلک تبلور یافته، به نقد و تحلیل آن‌ها پرداخته شده است.

آموزه‌های مکتب اهل بیت علیهم السلام خاصه اخ ­القرآن راهگشایی سعادت­بخش در طی ادواره مختلف بوده این امر باعث التجای شاعران و نویسندگان و پیوند آثار ادبی، علمی و ... بدان­ گشته در این باره، اثری چون گلستان سعدی پیوند اسرارآمیزی با نهج­ البلاغه دارد. سبک بیان و فصاحت کلام سعدی در گلستان، بی ­تأثیر از سبک نهج­ البلاغه نیست و علاوه بر مشابهت ساختاری در سجع پردازی‌ها، مؤلفه‌های اخلاقی این کتاب به سه شیوه از نهج­ البلاغه اقتباس یافته است: گاه تعبیرها و جملاتی به صورت مستقیم از نهج ­البلاغه موجب تضمین کلام سعدی در گلستان شده، گاه مضامین و پیام اخلاقی مشترک این دو اثر از حیث زبانی، بیانی و تصویری، ‌سبب تشابه گشته، خواننده را به بهره‌گیری سعدی از نهج ­البلاغه رهنمون می­سازد علاوه بر این موارد، فرازهای اخلاقی گلستان گاه به‌ لحاظ محتوایی با نهج­ البلاغه قرابت داشته به آرایش لفظی و معنوی گلستان افزوده­­است. این مقاله با شیوه توصیفی _ تحلیلی، مصادیق اخلاقی گلستان ـ که اشتراکات لفظی، معنایی و سبکی با نهج­ البلاغه دارند ـ تجزیه و تحلیل نموده، بهره‌­مندی سعدی از این سرچشمه لایزال را تبیین ساخته است.