جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رابطه عقل و دین و میزان دخالت عقل در دین از جمله مباحثی است که به‌ویژه در دوران تجدد به تأسی از مدرنیته غربی به‌جدّ در جوامع اسلامی مطرح شده و مجادلات بسیار برانگیخته است. افراط در تعریف نقش گسترده عقل که گرته‌برداری از تفکر متجدد غربی است به آسیب‌هایی جدی در فرهنگ اسلامی منجر شده است. در این میان بررسی توان عقل بشری در فهم حقایق دینی ضروری است. از این‌رو مسئله مقاله حاضر، بررسی گستره کارکرد و میزان کاربرد عقل بر مبنای آیات، روایات و سخنان اندیشمندان دینی است. در این تحلیل با تبیین دو حیطه عام و خاص استعمال عقل در درک معارف دینی، ماهیت هر یک از این وجوه عمومی و اختصاصی بررسی می‌شود. سپس کارکرد اختصاصی آن در دانش فقه به عنوان یکی از ادله اربعه بر محور قاعده ملازمه عقل و شرع تحلیل می‌شود. بر اساس منابع اصلی دین اسلام (آیات قرآن و روایات معصومان) و نیز نگرش عالمان دینی، نقش عام و خاص عقل در فهم عمومی و اختصاصی دین، محدود به حدودی است که منابع دینی تعیین کرده‌اند. از این‌رو با وجود آیات و روایاتی که نقش عقل در آنها به طور برجسته مطرح شده و نیز قاعده ملازمه عقل و شرع که خود نمایانگر جایگاه رفیع عقل در فهم آموزه‌های دین و برخی از علل و حکمت‌های احکام است، نمی‌توان در همه تعالیم از عقل بهره جست. در واقع، عقل در اموری ناتوان از فهم است که در این بخش از آموزه‌ها توصیه دین، تسلیم در برابر اوامر الاهی است، حتی اگر با فهم بشری در تعارض باشد.