جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از رویکردهای اجتماعی و فکری رایج در تاریخ، عرفان و تصوف است که از زمان شکل گیری تا اوج و کمال با تغییراتی همراه بوده است. این رویکرد علیرغم تأثیر در مؤلفه­های دیگر، از عوامل گوناگونی نیز تأثیر پذیرفته است و در ضمن این تعامل­ها بستری ایجاد شده است که سبب رواج یا کسادی مکتب تصوف شده است. این مقاله با روش تحلیلی- توصیفی و استفاده از منابع کتابخانه­ای معتبر، سیمای مشایخ متصوفه عصر صفوی را با تأکید بر نظریه هژمونی آنتونیو گرامشی، مورد بررسی قرار داده است و نشان می­دهد در این عصر مسائل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، ایدئولوژیکی، سیاسی و مذهبی بسیاری در حکم هژمونی و عامل قدرت عمل کرده­اند و در رونق تصوف و ایجاد گروه هژمون نقش داشته­اند. به عقیده گرامشی، هژمونی بدون اجبار با تکیه بر اقناع و رضایت عمومی صورت می­گیرد. نتیجه پژوهش نشان می­دهد در عصر صفوی مسائلی چون فرهنگ رفتاری شیوخ، احترام قائل بودن برای دیگران و... در زمره هژمونی فرهنگی؛ داشتن شیخ ممتاز ، تبلیغ شاگردان و... در زمره هژمونی اجتماعی؛ قائل بودن کرامات برای شیوخ، تعلق طریقه به یک صوفی بزرگ، انطباق مشرب نویسنده با شیوخ و... در زمره هژمونی ایدئولوژی؛ موضع صاحبان قدرت و... ازجمله هژمونی سیاسی و جنبه تقدّس متصوفه از هژمونی مذهبی، تجارت و توانایی مالی مشایخ جزء هژمونی اقتصادی هستند که در اجتماع آن روزگار قوت گرفته­اند و سبب اقناع و هدایت اراده جمعی شده است. قابل تببین است هژمونی ایدئولوژی بیشتر از سایر هژمونی­ها در این عصر سبب قدرت مشایخ شده است.

شاه­داعی شیرازی، یکی از شاعران عارف قرن نهم هجری، از مبلّغان اندیشه­های عرفانی ابن­عربی و از شاگردان شاه­نعمت­اله ولی است. مثنوی­های گنج­روان و چهل­صباح، به ترتیب دومین و سومین مثنوی از مثنوی­های شش­گانۀ وی به­شمارمی­رود. این منظومه­ها، با بهره­گیری از نبوغ شاعر و اندیشه­های پیشینیان از جمله تفکرات عارفانه ابن­عربی و شیوۀ مثنوی­پردازی مولانا، به درجه­ای از ساختار ادبی و هنری ابداعی رسیده­است، که در شمار آثار جاودانه ادبی- عرفانی جای­گرفته­است. با توجه به این­که دربارۀ آثار یادشده تاکنون پژوهش خاصی صورت­نگرفته­است، جستار حاضر با روش تحلیلی- توصیفی و استفاده از منابع کتابخانه­ای، علاوه­بر معرّفی این دو مثنوی، سیمای انسان را در دو مثنوی یاد­شده مطالعه­کرده­است، تا طرز تلقی این شاعر عارف را از انسان و مراتب آن با رویکرد هستی­شناسانه تبیین­کند. حاصل پژوهش نشان­می­دهد شاه­داعی، انسان را جدا از هستی نمی­داند، منتها به اعتقاد وی انسان در والاترین مرتبۀ هستی قراردارد و سیر تکاملی انسان از میان هستی می­گذرد. وی به تأسی از ابن­عربی انسان کامل را عالم کبیر و مجلای اسماء و صفات الهی و آینۀ تمام­نمای هستی و عامل فیض­بخشی به مراتب پایین­تر وجود می­داند.

بینامتنیّت یکی از نظریه­های مهم ساختارگرایان است که بر اساس آن هیچ متنی بدون پیش­متن نیست، یا تداوم است و تکرار، یا تقلید است و دگرگونی. بر این اساس در متون ادبی، هیچ نقطه آغازی وجود ندارد و نویسندگان به صورت اصیل اثر را خلق نمی­کنند؛ بلکه بن­مایه­های آن را از متون قبل از خود می­گیرند. عرفا و فلاسفة اسلامی بسیاری از بن­مایه­های فکری خود را از قرآن، سنّت و نهج­البلاغه وام گرفته­اند. در مصنّفات بابا افضل کاشانی، بینامتنیّت قرآنی مشهود است. جستار حاضر، به روش توصیفی – تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه­ای بینامتنیّت قرآنی را در مدارج­الکمال و جاودان­نامه بابا افضل مطالعه کرده­است. حاصل پژوهش نشان می­دهد که قرآن کریم در کلام این حکیم بزرگ، تأثیرات معنوی و لفظی بسیاری برجای نهاده و پیوند عمیقی بین اندیشه­های قرآنی و اندیشه­های ادبی، عرفانی و فلسفی وی به وجود آورده است. یکی از بارزترین وجوه اندیشه­های وی، تفکر دربارة انسان و هستی­شناسی است. با توجّه به تقسیم­بندی ژرار ژنتُ بینامتنیّت قرآنی در دو رسالة مورد مطالعه، به صورت­های صریح(آشکار)، غیرصریح(پنهانی و تعمدی) و ضمنی، وجود دارد.