جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با نگرش فلسفي و کلامي، امکانِ معرفت صفات و فعل حق، بالتفصيل و معرفت ذات حق، بالاجمال مورد اتفاق است؛ ولي در معرفت‌شناسي عرفاني، معرفت حق از طريق تجليات امکان‌پذير و ذات حق، صرفاً متعلق شناخت خود حق قرار مي‌گيرد و ذات او معلوم احدي حتي براي کمّلين از اوليا نيز نخواهد بود؛ چراکه ذات بما هو ذات در عرفان، برخلاف «ذات در فلسفه و کلام» به‌ معناي حقيقتي است که ظهور و تجلي ندارد و وراي تجليات حقي و خلقي است که «اهل الله»، از آن با تعابيري چون «غيب الغيوب»، «كنز مخفى» و «مقام لااسم و لارسم» ياد مي‌کنند. اين پژوهش به روش تحليلي ـ توصيفي ضمن تبيين مفهومي ذات، اکتناه ذات و بيان ويژگي‌هاي اين دو تعبير کليدي در عرفان، به لوازم ديدگاه اکتناه‌‌ناپذيري ذات حق پرداخته است و در پايان دو چالش «امکان‌ناپذيري معرفت حق» و نيز «امکان معرفت اجمالي ذات» را بررسي مي‌كند.

تصور آغازین از کلام این است که دانش کلام صرفا به مباحث استدلالی در حوزه الهیات و در قلمرو مسئله‌های گذشته و با محوریت اصول دین انجام می‌گیرد. این مقاله در پی این است که ذهنیت مخاطبان علاقمند به کلام را تغییر دهد. دانش کلام در مسئله‌های کهن الهیات خودی و غیر خودی محصور نمی‌شود، بلکه عرصه‌های کلام تطبیقی و مقارن میان ادیان و مذاهب و مباحث نوین کلامی را نیز در بر می‌گیرد. به تعبیری دانش کلام، علاوه بر حوزة «دانش» در حوزه‌های «روش» و «توانش» نیز پا گذاشته است و این مقاله به ترسیم نمایی کلی از این مسائل می‌پردازد. همچنین پرداختن به دانش کلام و بررسی همه جانبه مسائل آن همچون دانش‌های دیگر مستلزم آشنایی با روش‌ها و برخورداری از مهارت‌های ویژه در عرصه کشف مسائل جدید و پاسخ‌گویی به آن‌هاست. این روش‌ها در دانش کلام به سه دسته تقسیم می‌شوند؛ روش‌های استخراج، روش‌های تنظیم و تبویب و روش‌های توصیف و تبیین معارف کلامی. مهارت‌ها نیز در دو عنوان جای می‌گیرند؛ مهارت نقد که شامل بخش‌هایی مانند اصول و فنون نقد و کیفیت نقد یک دیدگاه است و مهارت دفع شبهات. در نوشتار حاضر برای هر کدام از روش‌ها و مهارت‌های یاد شده توضیحات و نمونه‌هایی آورده شده است

دیدگاه رایج در معرفت‌شناسی عرفانی این است که ذات حق، معلوم احدی حتی برای کمّلین از اولیا نیز نیست؛ بلکه ذات، صرفاً متعلق شناخت خود حق قرار می‌گیرد؛ چراکه ذات حق بما هو ذات در عرفان، بر خلاف «ذات در فلسفه و کلام» به معنای حقیقتی است که ظهور و تجلی نداشته و ورای تجلیات حقی و خلقی است؛ از سوی دیگر این عدم اکتناه به معنای تعطیلی معرفت حق نیست و امکان معرفت الله، از محکمات متون عرفاست. بنابراین چالشی که قابل طرح است، این است که با اکتناه‌ناپذیری ذات حق، معرفت حق چگونه ممکن است. دیدگاه رایج معتقد است باب معرفت الله از طرق دیگر از قبیل شناخت اسما، صفات و ظهورات حق، مفتوح و ممکن است؛ به بیان دیگر متعلقِ معرفت، محبت و عبادت ما «وجه حق» است نه «ذات حق». برخی دیگر اما معتقدند معرفتِ ذات کاملاً منتفی نیست بلکه معرفت تفصیلیِ ذات (اکتناه) ناممکن است نه معرفت اجمال. در این پژوهش، ضمن ایضاح مفهومی «اکتناه‌ناپذیری ذات حق»، به تبیین و تحلیل دیدگاهی می‌پردازیم که بر اساس آن «معرفت اجمالی به ذات» را ممکن و مستند به برخی «نصوص و بعضاً اشارات متون عرفانی» می‌نماید.

یکی از جریان‌های پرچالش فکری و فرهنگی در ایران، پدیدۀ «عرفان‌های نوظهور» است. مواضع گوناگونی از سوی اندیشمندان اتخاذ شده است، اما آنچه ذهن یک پرسشگر را مشغول می‌کند، نسبت میان این عرفان‌ها با عرفان اصیل ادیان است. آنها خود را فراتر از ادیان و عرفان‌های رایج می‌انگارند، لذا در اینکه بتوان آنها را عرفان مصطلح نام نهاد یا در دل ادیان اصیل جای داد، تردید شده است. در این پژوهش، ضمن تعریف مستند از عرفان و معنویت‌های نوظهور، با مبنا قرار دادن تمایز علوم در سه حوزۀ موضوع، روش و هدف، این جریان‌ها در هر یک از این سه حوزه، متفاوت و متمایز ارزیابی شده است و تنها وجه اشتراک این جریان‌ها با عرفان موجود در ادیان و از جمله اسلام را، در توجه و تمرکز آنها به جهان فرامادّی و متافیزیک تحلیل شده است. در ذیل هر یک از سه حوزۀ مذکور، زاویۀ هر یک از جریان‌های نوظهور را از عرفان اصیل دینی گوشزد کرده‌ایم.

سبک زندگي، يکي از موضوعات مهمي است که امروزه ذهن متفکران، به‌ويژه در دو عرصة روان‌شناسي و جامعه‌شناسي را به خود مصروف داشته است. اين پديده، در مجامع علمي جهان و ايران از اهميت بسياري برخوردار است. از سوي ديگر، سبک زندگي عرفاني در طول تاريخ در عين جاذبه‌دار بودن براي مردم جهان، متهم به جامعه‌گريزي، بلکه زندگي ستيزي شده است. در اين پژوهش، پس از تبيين مفهومي «عرفان» و «سبک زندگي» بر پاية نگرش‌هاي عرفاني مولوي (م672 ق) و آراي روان‌شناسي معاصر، به تحليل رويکردهاي مختلف عارفان به زندگي پرداختيم و به اين نتيجه رسيديم که سبک زندگي در انديشة روان‌شناسان متاخر، به ويژه آلفرد آدلر (م1870م)، صرف رفتارهاي بيروني آدمي نيست، بلکه سبک زندگي نظام واره‌اي از نگرش و کنش است، طوري که هيچ چيز خارج و يا جداي از سبک زندگي نيست. اين نگرش جامع به سبک زندگي، قرابت بيشتري با نگرش‌هاي عرفاني دارد. مولانا نيز در مواجه با مسئله‌هاي سبک زندگي، کنش را متأثر از نگرش معنوي دانسته، و در مواجهه با پديده‌هاي زندگي، از الگوي «پذيرش و توسعه» تبعيت مي‌کند: او نيازهاي زيست اين جهاني را مي‌پذيرند، ولي معتقد است: از آنجا که انسان بزرگتر از اين زندگي است، پس به زندگي برازندة او بايد تن داد و آن «زندگي معنوي» است. اين رويکرد به زندگي، مي‌تواند براي انسان معاصر جذاب، دل‌پذير و خردپذير باشد.