جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از جریان‌ها مطرح در تاریخ اسلام، جریان ظاهرگرای تندرو بوده است. تئوریزه شدن این جریان در اندیشه ابن تیمیه با تأکید بر سلف صالح، سبب محور قرار گرفتن او در این جریان شده است. این جریان در دوران معاصر با سه رویکرد دیوبندی، وهابی و نوسلفی در جهان اسلام بازتولید شده است. دو رویکرد دیوبندی و وهابی به عنوان سلفیه سنتی نگاه احیاءگرانه و خلوص‌گرایانه به دین داشته، و خواهان اصلاح دیانت اسلامی و زدوده شدن بدعت‌ها از آنند. آنان نوعا نگاهی عقل­ستیز و نص­گرا به دین داشته و خواهان بازگشت به نصوص دینی و تفسیر آن بر اساس سنت­های صدر اسلامند؛ اما رویکرد نوسلفیه به دین متأثر از دنیای مدرن بوده و تحت تأثیر عقلانیت استشراقی، هدف اصلی آن رهایی تمدن اسلامی از انحطاط و ترقی به وسلیه اسلام واقعی است. آنان هم علت انحطاط تمدن اسلامی را خرافات دانسته و خواستار اصلاح دینی­اند؛ اما رویکردهای نص گرایانه و عقل ستیز جریان سلفی، از جهاتی با رویکردهای مدرن و روشنفکرانه جریانات نوسلفی هماهنگ شده و علی رغم بعضی اختلافات در بسیاری از زمینه­ها این دو جریان با هم همراه شده­اند. با توجه به گسترش ابعاد حضور اجتماعی سیاسی این جریان در جهان، در این نوشتار سعی شده است که اندیشه‌های اجتماعی سیاسی این دو جریان و بنیادهای آن با نگاه تطبیقی انتقادی مورد بررسی قرار گیرند.

غرب در پی رنسانس و نهضت اصلاح دینی یا همان پروتستانتیسم از ابعاد مختلف متحول گردید و از بعد مادی به پیشرفت‌های شگرفی رسید. بسیاری از روشنفکران جهان اسلام در مواجه با جلوه استعماری این تمدن جدید، چاره را در پیموده مسیر پیشرفت غرب دیده و شعار اصلاح دین و فرهنگ اسلامی سردادند. آنان با خرافه‌زده خواندن فرهنگ جامعه دینی،‌ راه نجات را بازگشت به سرچشمة صاف صدر اسلام دیدند و تلاش کردند با کمک عقل غربی، به بازخوانی متون دینی اقدام کنند، تا بزعم خود پیرایه‌های بسته شده بر دین را کشف و رفع نمایند. با توجه به تأکید شاخة اهل سنت این جریان، و بخشی از شخصیت‌های شیعی این جریان بر تبعیت از سنت‌های سلف صالح، این جریان «نوسلفی» ‌نامیده شدند. به رای نگارنده برآمدن گروه‌های تکفیری ای چون طالبان، القاعده و داعش از درون نهضت اصلاح دینی اهل سنت و از سویی برآمدن گروهک‌هایی چون سازمان مجاهدین خلق و فرقان از درون سنت شیعی سبب تردیدهای جدی در مبادی کلان این پروژه شده است. این مقاله بازخوانی این جریان از منظر یاد شده است.