جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ماجرای به آب افکنده شدن و نجات موسای نوزاد از کشته شدن به‌دست فرعون یکی از درون‌مایه‌های مشترک تورات و قرآن است. روایت دو کتاب در کنار پاره‌ای مشترکات، تفاوت‌های مهمی با یکدیگر دارند. پژوهش پیش رو با روش توصیفی ـ تحلیلی، این مشترکات و تفاوت‌ها، به‌ویژه نقش توحید ربوبی در نجات موسی(ع) را بررسی می‌کند. هدف پژوهش نشان دادن تفاوت‌ها، مشترکات و امتیازات روایت قرآن و تورات، برتری و توحیدی بودن روایت قرآن و بشری بودن روایت تورات از دیدگاه قرآن است. قرآن با برجسته کردن نقش خداوند در نجات موسی(ع)، تصویری عینی و گویا از توحید در ربوبیت الهی و بطلان ادعای ربوبیت فرعون را نشان می‌دهد، اما صبغة توحیدی روایت تورات در این حادثه بسیار ضعیف است. قرآن برخلاف تورات، افکنده شدن موسی(ع) در آب، نجات وی، شیر نخوردن او از زنان و بازگشت وی به آغوش مادر را با تدبیر خدای یگانه می‌داند.

قرآن کریم اسباط را برای اشاره به‌شماری از پیامبران دریافت‌کننده وحی و نیز قبایل دوازده‌گانه بنی‌اسرائیل به‌کار برده است. آرتور جفری که بر اساس دیدگاه نخست خویش، اسباطِ دریافت‌کننده وحی را پیامبران دوازده‌گانه یهود، معروف به انبیایِ صغار می‌دانست، گمان کرده که قرآن کریم با کاربرد اسباط به‌معنای قبایل دوازده‌گانه بنی‌اسرائیل از یک سو، و یادکرد آنان به‌عنوان دریافت‌کنندگان وحی از سوی دیگر، انبیای صغار را با قبایل دوازده‌گانه بنی‌اسرائیل درهم آمیخته است. نسبت نادرستِ خلط بین مصادیقِ اسباط به قرآن بر انگاره بشری بودن آن استوار است. وی بعدها با تغییر دیدگاه خود درباره مصادیقِ اسباطِ دریافت‌کننده وحی، آنها را اشاره به پسران دوازده‌گانه یعقوب7 دانسته است. دلایل و قراین متعددی نشان می‌دهد که دیدگاه آرتور جفری درباره خلط مصادیق اسباط، به‌ویژه تطبیق آنان بر پسران دوازده‌گانه یعقوب‌7 و انبیای صغار، ناسازگار با روایت قرآن و ناشی از ناآشنایی وی با مفاهیم قرآنی و اثرپذیری از روایتِ عهد عتیق است. نزول وحی بر اسباط، لزوم ایمان مسلمانان به آنها، یادکرد آنان در کنار پیامبران و نفی یهودی و مسیحی بودن آنها از یک سو، و گزارش قرآن درباره رفتار پسران یعقوب با پدر و برادرشان یوسف7 و نیز فرازهایی از تاریخ شرک‌آلود و کفرآمیز حیات دینی یهود، به‌ویژه چگونگی برخورد آنان با انبیا از سوی دیگر نشان می‌دهد که اسباط دریافت‌کننده وحی نمی‌توانند همان قبایل بنی‌اسرائیل یا برادران یوسف باشند و هویت جداگانه‌ای دارند. ایشان افراد معین و برگزیده‌ای از میان نوادگان یعقوب7 بوده‌اند که افزون بر استمرار نژادی، به اعتبار جانشینی آن حضرت، پیروان معنوی او نیز به‌شمار می‌رفته‌اند. این جانشینان و رهبران الهی، به احتمال زیاد پس از یوسف7 و پیش از موسی‌7 در مصر و میان بنی‌اسرائیل رسالت داشته‌اند.

ماجرای جدایی زید‌بن حارثه از زینب و ازدواج پیامبر با ایشان در قرآن آمده است. خیلی از مفسران با اثرپذیری از داستانی دروغین، در تفسیر این آیات از دلباختگی آن حضرت نسبت به زینب سخن گفته و آن را سبب جدایی زید و زینب دانسته‌اند. این داستان و تفسیرهای برآمده از آن همواره دستاویز دشمنان برای تخریب پیامبر (ص) و اسلام بوده است. نگارنده برآن است تا با استناد به آیات قرآن، ناسازگاری با عصمت و سیره عملی پیامبر، ضعیف بودن سند، ناسازگاری درون‌متنی و دیگر داده‌های تاریخی، نادرستی داستان یادشده و تفسیرهای متأثر از آن را ثابت کند. بر اساس یافته‌های این پژوهش، پیامبر اکرم (ص) بدون هرگونه علاقه پیشین و تنها به فرمان خدا و برای شکستن یک سنت کهن جاهلی با زینب ازدواج کرد. این ازدواج که بر خلاف سنت و هنجارهای اجتماعی بود، زمینه‌ساز بدگویی منافقان و افراد سست‌ایمان شد، اما خداوند ضمن دفاع از پیامبر و فریضه الهی خواندن ازدواج با زینب، هیچ ملامتی را متوجه وی نمی‌داند. دلایل متعدد قرآنی، کلامی، تاریخی و جز آن، نادرستی افسانه دلباختگی پیامبر را رد می‌کند.

در‌باره چرایی تکرار قصه‌های قرآن دیدگاه‌های متعددی مانند اعجاز بیانی، تکمیل تصاویر و صحنه‌های یک داستان، تأکید با هدف اثرگذاری بیشتر و جذب مخاطب با پرداخت‌های گوناگونِ یک داستان بیان شده است. این دیدگاه‌ها دچار چالش‌اند. تأمل در موضوع یا موضوعات اصلی سوره‌ها، به‌ویژه فضای اجتماعی و روانی نزول آنها، سیاق آیات و مقایسه پرداخت‌های گوناگون یک قصه در سوره‌های مختلف نشان می‌دهد که هدف اصلی از تکرارِ متفاوت قصه‌ها، به‌کارگیری آنها متناسب با هدف سوره‌هاست. یکی از این گونه قصه‌­ها، داستان قوم ثمود است. این قصه در 21 سوره آمده که دو سوره مدنی و بقیه مکی هستند. این قصه در بازه‌های زمانی متفاوت و ناظر به شرایط گوناگون پیامبر (ص)، مسلمانان و دشمنان اسلام نازل ‌شده و هرکدام هدف جداگانه‌ای داشته‌اند. ازجمله می‌توان به این اهداف اشاره کرد: هشدار شدید به مشرکان، منافقان و تکذیب‌کنندگان آیات و آموزه‌های الهی در موقعیت‌های گوناگون، دلداری به پیامبر و مسلمانان در شرایط مختلف، طرح و تعلیم آموزه‌های مهم خداشناختی و معادشناختی، بیان سنت‌های الهی و پاسخ به مشرکان و دفاع از دعوت توحیدی. قصه ثمود و بخش‌های مختلف آن متناسب با این اهداف در سوره‌ها یاد و گزارش شده است.