جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مصحف امام علی(ع) با ویژگی‌های منحصر به فرد تفسیری و تنزیلی آن، از دیرباز مورد توجه مفسران و دانشمندان علوم قرآنی بوده است؛ با این وجود در مصادر روایی اهل سنت روایاتی در قالب خطابه و پاسخ به سؤال راوی از آن امام همام، بدین مضمون گزارش شده است که ایشان از میراث رسول خدا (ص) جز صحیفه‌ای با مضامین محدود در اختیار ندارد. به عبارتی دیگر، وجود مصحف بی‌نظیر امام علی (ع)، با ویژگی‌های منحصر به فرد تفسیری و تنزیلی آن نفی شده است. با نظر به اینکه این دسته از روایات، از ارزش مصحف امام علی (ع) فروکاسته و نیز به شخصیت علمی آن امام همام خدشه وارد می‌سازد، نوشتار پیش‌رو با تکیه بر گونه‌های نقلی به منظور اعتبارسنجی این دسته از گزارش‌ها سامان یافته است. ضعف سندی، تفرد پی‌در‌پی در إسناد، غرابت و شذوذ، همچنین اضطراب متنی به ضمیمه تعارض با مسلمات تاریخی و روایی، تعارض با مقوله امامت و وصایت امام علی(ع) و جایگاه علمی ایشان در کنار ادله و قرائن گوناگون دیگر بی‌اعتباری و احتمال برساختگی این روایات را بیش از پیش نمایان می‌سازد.

در مصادر روایی اهل سنت روایتی از پیامبر اکرم(ص) به نقل از ابوهریره گزارش شده است. روایت مزبور، با ملامت حضرت موسی(ع) نسبت به حضرت آدم(ع) مبنی بر علت خروجش از بهشت آغاز و با پاسخ حضرت آدم(ع) و غلبه ایشان برحضرت موسی(ع) به پایان می‌رسد. این پژوهش به روش تحلیلی و تاریخی به دنبال پاسخ به این سوال است که آیا روایت «احتجاج حضرت موسی(ع) و حضرت آدم(ع)» به لحاظ سندی و دلالی دارای اعتبار است؟ این روایت که به طور گسترده در منابع مختلف اهل سنت گزارش شده است، به جهت سند و محتوا دارای اشکالات متعدد می‌باشد. نوشتار پیش‌رو در صدد اعتبارسنجی روایت مزبور بوده و آن را از جهت سند و محتوا مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد. تفرد ابوهریره در نقل روایت، اضطراب در متن آن، القای اندیشة جبر‌گرایی، تجسیم خداوند متعال، تعارض با عصمت پیامبران و تبعیض میان آنان، واکنش علمای فریقین نسبت آن و چگونگی دیدار این دو پیامبر(ص)، از جمله عواملی هستند که احتمال جعلی و ساختگی بودن آن را تقویت می‌کند.

سوزاندن زنادقه توسط امام‌علی(ع) از روایات جنجال‌برانگیز در متون کهن روایی اهل سنّت است. عکرمه به نقل از ابن ‏عباس گزارش می‌کند که امام‌علی(ع)، مرتدین را سوزاند. هنگامی‌که خبر به ابن‏ عباس رسید، گفت: اگر من جای علی(ع) بودم، آنها را آتش نمی‌زدم. بنا بر روایتی از رسول‌ خدا(ص) که فرمود: «مَنْ بَدَّلَ دِینَهُ فَاقْتُلُوهُ». نظر به تعدد نقل روایت مزبور در مصادر روایی و نیز تعارض آن با عصمت آن امام همام، ارزیابی آن امری ضروری به نظر مى‌رسد. عداوت عکرمه از خوارج با امام ‌علی(ع)، تناقض روایت با آیات و روایات، تعارض با سیره نبوی در مواجهه با مرتدان و نیز تعارض با حکم فقهی مجازات مرتدین، در کنار ادلّه متعدد دیگر از جمله ارتکاب سوزاندن توسط برخی از خلفاء و نسبت‌دادن آن به امام (ع) در جهت تخریب شخصیت ایشان و نیز سرپوشی به خشونت‌های آنان، عواملی هستند که احتمال جعلی‌بودن روایت ‌را تقویت می‌ کند.

در متون کهن روایی اهل‌سنت، روایتی به این مضمون گزارش شده است که در روزهای آخر زندگانی پیامبر(ص)، عباس بن‌عبدالمطلب از امام علی (ع) می‌خواهد که به نزد پیامبر (ص) رفته تا دربارة جانشین ایشان بپرسند؛ امّا ایشان امتناع ورزیده و بیان می‌کند که اگر از ایشان سوال بپرسیم خود پیامبر (ص) ما را منع می‌کند و مردم نیز خلافت را به ما نخواهند داد. با توجه به تعدد نقل این روایت در مصادر روایی اهل سنت و نیز تعارض آن با مقام امامت امام علی (ع)، اعتبارسنجی روایت مزبور ضروری مى‌نماید. انگیزه مشروعیت‌بخشی به حکومت عباسیان، عدم رضایت نبوی به خلافت علوی، مشروعیت‌بخشی به ماجرای سقیفه و تأیید اجماع، بازنشر وارونه از گونه اصیل روایت در مصادر اهل سنت به استناد مصادر امامی و نیز تعارض آن با آیات قرآن در کنار ادلّه و شواهد متعدد دیگر از جمله دلایلی است که جعلی بودن روایت را نشان می‌دهد.

درمصادررواییاهل‌سنت از «احنف بن قیس» چنین گزارش شده است که در امر نبرد برای کمک کردن به امام علی(علیه‌‌‎السلام) روانه شد؛ در میانه راه، «ابوبکره» وی را از این کار منصرف نموده و دلیل خود را مبتنی بر روایت نبوی «إِذَا الْتَقَى الْمُسْلِمَانِ بِسَیْفَیْهِمَا فَالْقَاتِلُ وَ الْمَقْتُولُ فِى النَّارِ» دانست. بازنشر حدیث نبوی در ماجرای یادشده به جنگ‌های امام علی(علیه‌‌‎السلام) و سیره تابناک و عصمت ایشان خدشه وارد کرده است، لذا بررسیواعتبارسنجیاینروایتامری ضروریبهنظرمى‌رسد. بررسی‌ها نشان‌ می‌دهد حدیث نبوی «مقاتله میان دو مسلمان» در مصادر اهل سنت به صورت دقیق ضبط نشده، چه اینکه حذف قید «عَلَى غَیْرِ سُنَّةٍ» سبب تعارض با آیه «وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا..» و نیز تعارض با روایات تأیید نبوی بر جنگ‌های امام علی(علیه‌‌‎السلام) و روایات «فِئَةُ الباغِیَةُ» شده است. همچنین تطبیق غیرعالمانه آن بر امیرمؤمنان از ناحیه افرادی چون ابوبکرة که تحت تأثیر فضای گفتمانی موسوم به فتنة همزمان با قتل خلیفه سوم و دوران امامت ایشان قرار گرفتند، دیده می‌شود که از این طریق می‌توانستند حدیث نبوی مذکور را بهانه عدم بیعت و عدم یاری امیرمؤمنان در جنگ‌های ایشان وانمود کنند. هم چنان‌که این نقل تحریف یافته از حدیث نبوی و بازنشر آن در دوران امامت امام علی(علیه‌‌‎السلام) در فضای گفتمانی بنی‎‌امیه در کنار روایات برساخته مشابه، می‌توانست سیره آن امام همام را مخدوش جلوه دهد؛ بازنشر آن در سده‌های سوم هجری به بعد به ویژه در مصادر اهل سنت جای سؤال دارد.

در مصادر روایی اهل ‌سنت، روایتی مبنی بر جدل امام علی (ع) با پیامبر (ص) نقل شده است. بنا بر مضمون روایت، پیامبر (ص) قصد بیدار کردن امام علی (ع) را برای نماز شب داشتند؛ امّا با پاسخ جبرگرایانه امام علی (ع) مواجه می‌شوند که در نهایت منجر به آزار و اذیت پیامبر (ص) می‌شود؛ لذا بررسی و ارزیابی این روایت امری ضروری به نظر مى‌رسد. تفرد ابن‏شهاب زهری در نقل آن، تخریب امام (ع) توسط دو امام دیگر، بی‌ادبی و جسارت نسبت به پیامبر (ص)، پاسخ جبرگرایانه امام علی (ع)، آزار و اذیت پیامبر (ص) و روی برگرداندن ایشان از امام علی (ع)، تعارض با عصمت امام علی (ع) و سیره عبادی ایشان، تعارض با شأن نزول آیه در کنار ادلّه و شواهد متعدد دیگر از جمله عواملی هستند که احتمال جعلی و ساختگی بودن این روایت را تقویت می‌کند.