جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انصاف در لغت و اصطلاح به‌معنای دادن حقِ برابر از جانب خویش و مخالف ستم و خودکامگی است. عدم شناخت دقیق انصاف، انسان را به‌خودمحوری می‌کشاند؛ رفتار خودمحورانه نیز (به‌ویژه از طرف متصدیان مناصب مهم) مسبب خروج از حق و واردشدن به‌ عرصه ستم و بی‌عدالتی است که ریشه امنیت، آرامش و آسایش جامعه را می‌خشکاند. از نظر ماهوی انصاف یک فضیلت اخلاقی نفسانی برخاسته از عقل و در نگاه کارکردی، حق‌محور و ضامن اجرای عدالت و ادای حقوق به‌گونه کامل و برابر است. معیار رعایت انصاف وجدان اخلاقی است که سبب می‌شود انسان در برخورد خود با دیگران، خود را جای‌گزین دیگران فرض‌کرده، بر اساس وجدان اخلاقی خود آنچه را برای خود می‌پسندد برای آن‌ها نیز بپسندد. انصاف براساس کاربرد در حوزه‌های مختلف به دودسته انصاف در گفتار و انصاف در رفتار و بر اساس صاحبان حقوق به سه حوزه انصاف با خویش؛ انصاف با خدا و انصاف با خلق قابل تقسیم است. مهم‌ترین مفهوم مرتبط با انصاف، عدالت است که این دو رابطه عموم و خصوص مطلق را دارند؛ به‌ این معنا که عدالت مفهومی کمی و کیفی است و انصاف تنها یک خصلت کمی و یک ویژگی درونی است، در حالی‌که عدالت یک خصلت برونی در حوزه‌های گوناگون می‌باشد. مهم‌ترین قلمرو انصاف با توجه به عظمت صاحب حق و سختی ادای آن و بزرگی حق، قابل شناسایی است که براساس متون دینی، قلمرو سیاست دانسته شده است؛ زیرا حق والی بر مردم و حق مردم بر والی از بزرگ‌ترین حقوق است و قدرت نیز بیشترین ظرفیت ستم و بی‌انصافی را درخود دارد که در کل قلمرو انصاف را می‌توان در عدالت اجتماعی جستجوکرد که در قرآن کریم واژه‌های قریب‌المعنای عدالت همچون قسط، احسان و بر نیز به انصاف اشاره دارند. مبدأ، معاد، اطاعت از خدا، پیامبر و اولی‌الامر، حجیت ظاهر قرآن و روایات مستند، تعیین حق خدا و مردم و عدالت اجتماعی جایگاه مبنایی انصاف در قرآن کریم و نهج‌البلاغه را دارند. اسلام که دینی اخلاقی و فضیلت محور است؛ از این جهت که انصاف عامل برپایی عدالت و رعایت حقوق در جامعه است، و بی‌انصافی ستم را در آن رواج می‌دهد، جایگاه رفیعی برای انصاف قرار داده‌است. دستاوردهای انصاف در آسایش و آرامش، الفت و دوستی، رحمت و مغفرت الهی، تربیت نفس و ... است که در صورت عدم رعایت آن بدبینی، از هم گسیختگی جامعه، ناامیدی و.. را با خود خواهد داشت که تقویت ارتباط انسان با خداوند، تقویت شناخت انسان از جایگاه خود در هستی، عمل به دستورات اخلاقی در ارتباط با دیگران، می‌توانند به عنوان راهکارهایی دست‌یابی به انصاف نقش ایفا کنند.

انسان موجودی اجتماعی است. وی برای رفع نیازهای خود بایستی الزاماً در اجتماع زندگی کند. در ابتدا این زندگی، ابتدایی و بر اساس فطرت بود اما بعد از گذشت زمان و پیچیده‌تر شدن روابط انسانی، اختلافاتی بین آن‌ها رخ داد که نتیجه آن بروز فساد و تباهی و در نهایت شقاوت دنیوی و اخروی انسان است. پیامبران همراه با کتب آسمانی، از طرف خدای متعال مأمور شدند تا این اختلافات را حل و داوری کنند لذا برای ساخت نظام اجتماعی آنان، سازوکار‌هایی را ایجاد کرد تا با پیروی از آن‌ها، اجتماع انسانی به سامان برسد. این سازوکارها را می‌توان به این شکل دسته‌بندی کرد: الف) تعلیم و تربیت؛ قضائی؛ اقتصادی؛ سیاست خارجی. می‌توان گفت معیار و ضمانت اجرایی این نظامات عبارت است از «اعتقاد به معاد». و برای سامان یافتن آن‌ها باید اعتقاد به معاد در جامعه به شکل فراگیر و صحیح پایه‌ریزی شود. ساختار نظام اجتماعی در قرآن کریم جهت اتصال انسان دنیوی به آخرت بر اساس اعتقاد به مبدء و معاد و کرامت انسان بنا نهاده شده است.