جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در اکثر قریب به اتفاق منابع پس از اسلام، روایت غلبه ضحاک بر جمشید این‌گونه آمده است که پس از افول اقتدار سلطنت جمشید و گریختن فرّه از او و پیشروی و کشورگشایی ضحاک، در نهایت جمشید حکومت و تخت پادشاهی را رها می‌کند و می‌گریزد. مدت زمانی او در نقاط مختلف جهان سرگردان و فراری بود و ضحاک همه ‌جا در پی او. در پایان ضحاک، جمشید را می‌یابد، و وی را با ارّه به دو نیم می‌کند. حال سوال اینجاست: چرا ضحاک جمشید را با این شیوه منحصر به فرد می‌کشد؟ آیا ضحاک نمی‌توانست مانند بسیاری از شاهان یا پهلوانان تاریخ اساطیری ایران، دشمن خود را سر ببرد؟ چرا ضحاک او را به دار نیاویخت؟ یا حتی می‌شد بدون بیان نحوه کشته شدن، تنها به ذکر این مطلب بسنده کرد که ضحاک پس از یافتن جمشید، او را کشت. پس بی‌گمان رازی و نمادی در پس این نحوة خاص کشتن جمشید؛ یعنی ارّه کردن او بوده است. این تحقیق بر آن است تا با روش توصیفی ـ تحلیلی و با توجه به تأثیر اسطوره‌های اقوام بومی ایران که قطعا تحت تأثیر اسطوره‌های دولت‌شهرهای میان‌رودان بوده است، مطابقت اسطوره‌های ضحاک و مردوک را بیان کند؛ با توجه به شباهت این دو روایت، این نظریه را مطرح می‌سازد که ارّه کردن جمشید توسط ضحاک، متأثر از دوپاره کردن تیامت توسط مردوک است.

محمدعلی خرمی: مناسک و آیین‌های دینی و اجتماعی در تمام جهان و در طول تاریخ بشر با خلقت و سرشت آدمیان و سازوکارهای آفرینش پیوندی ناگسستنی دارند. نمایش‌های آیینی در جهان به‌نوعی هم‌‍پیوند و مشابه هستند و گروهی معتقدند از این منظر می‌توان وقایع عاشورا و آیین‌های مرتبط با آن را متعلق به تمام جهانیان دانست.

این مقاله جستاری در خویشکاری (= کارکرد مقدس) و هم‌آوایی (= همسانی) اسطوره و عرفان در تعزیه‌نامه‌هاست. تعزیه که نمایشی آیینی و مبتنی بر کهن‌الگوهای اساطیری و آموزه‌های دینی و اخلاقی است؛ رویدادهای تاریخی را با روایتی برآمده از باورهای عامیانه ارائه می‌کند. همین درک و دریافت، از سویی، کارکردها و پندارهای اساطیری را از پسِ ذهن تاریخی توده‌ها، دوباره‌سازی کرده و از سوی دیگر، ارزش‌ها و رهیافت‌های اخلاقی و عرفانی را که اتفاقاً همسانی و هم‌کارکردی ریشه‌داری با بن‌مایه‌های اسطوره‌ای دارند، جلوه‌گر ساخته است. در این مقاله، برای تبیین خویشکاری و هم‌نوایی رازورمزهای پیوندخوردۀ اسطوره و عرفان در بستر آیینی تعزیه، موضوعاتی چون جاودانگی پس از مرگ، مؤلفه‌های عاشقانه، اهمیت انسان کامل و رابطۀ مراد و مریدی، خلوت‌های عارفانه، جهان‌شمولی افکار و اشخاص، همیشه جوان بودن قهرمانان، کوشش به‌اندازۀ وسع، ضرورت پاکیزگی و طهارت روح و جسم و... مورد بحث قرار گرفته شده و در نهایت این نتیجه حاصل شده است که باورها و عقیده‌مندی‌های عرفان اسطوره‌ای، که قدیمی‌ترین نوع عرفان است، در مجلس‌نامه‌های تعزیه، این دو مقولۀ دیرپا را به همسایگی و هم‌آوایی نشانده است.