جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار در پی آن است که به این پرسش پاسخ دهد که از دیدگاه قرآن کریم، آیا دستیابی به فلاح و رستگاری در سرای ابدی منحصر در اعتقاد و پایبندی به دین حق است؟ به دیگر سخن، کسانی که در آخرت از رستگاران و نجات یافتگان از شقاوت و عذاب به‌شمار می‌آیند، تنها از میان گروندگان به دین یا آیین حق خواهند بود یا امکان رستگاری و نجات انسان‌های باطل اندیشی که به دین حق معتقد نشده و راه باطل را برگزیده‌اند نیز وجود دارد؟ چه آیاتی از قرآن کریم بر این امکان یا عدم آن دلالت دارند، و در صورت امکان نجات‌یابی این دسته از انسان‌ها، چه شرایطی برای آن بیان شده است؟ در پاسخ‌گویی به این پرسش‌ها، پس از بیان اجمالی سابقه این مبحث در میان پیروان ادیان، واژه کفر و کافر در لغت، و اصطلاح آن در قرآن کریم و نزد فقیهان مورد بررسی قرار گرفته؛ آنگاه نظری اجمالی به اظهارات موافقان و مخالفان افکنده شده، دلایل قرآنی هریک مورد بررسی قرار گرفته است، و در نهایت با تقسیم‌بندی باطل اندیشان به سه دسته: معاند، مقصر و قاصر، دسته اخیر در حوزه اعتقادات از نجات یافتگان دانسته شده‌اند.

حقِ حیات یکی از بنیادی‌ترین حقوق انسانی است که زیربنای دیگر حقوق به شمار می‌رود. حق‏بودن، تنها یک حیثیت از حیات را تشکیل می‌دهد که ملازم با حیثیت تکلیفی، صاحب حق را مکلف به رعایت آن کرده است. حق حیات پیش از انعکاس در اسناد بین‌المللی حقوق بشر، مورد تأکید قرآن کریم و روایات اسلامی بوده است و جایگاه و اهمیت این مسئله را در منابع دینی، می‌توان در جستارهایی همچون: حرمت قتل نفس، خودکشی، فرزندکشی و قتل جنین پیگیری کرد.

حیوان همچون سایر موجودات در زمین، هرچند در هدف غایی خدمت به انسان آفریده شده، اما از منظر اسلام دارای حقوقی است و انسان در بهره‌مندی از آن با محدودیت‌هایی رو به رو است. در این مقاله پس از اشارة اجمالی به نگاه قرآن به موجودات از جمله حیوان، و تأکید بر شعور و حشر آن، بخشی از حقوق حیوانات از منظر دینی مورد بررسی قرار گرفته است.

همزیستی مسالمت‌آمیز انسان‌ها روشی است که صرف‌نظر از حق‌بودن مکتب‌‌ها و منش‌ها، یا سعادت و شقاوت افراد، به زندگی مسالمت‌آمیز انسان‌ها و به‌رسمیت‌شناختن حقوق اجتماعی آنان می‌پردازد. مقصود از همزیستی مسالمت‌آمیز انسان‌ها، فراتر از جنگ یا صلح در برابر جنگ، و مشتمل بر روشی است که تعاون و احسان به دیگران را نیز فراگیرد. پژوهش‌های پیشین دربارة این موضوع، غالباً به دیدگاه قرآن دربارة همزیستی مسالمت‌آمیز با پیروان ادیان آسمانی (اهل کتاب) پرداخته‌اند و «انسان» صرف‌نظر از اندیشه و عقیده‌ای که دارد، کمتر در این پژوهش قرآنی بررسی شده است. این پژوهش بر آن است تا ضمن جبران این کاستی به مقدار بضاعت، میان آموزه‌های قرآنی و یافته‌های بشری در قالب نظام بین‌المللی حقوق بشر، مقایسه‌ای اجمالی دهد. فرضیة پژوهش، این است که همزیستی مسالمت‌آمیز دربارة همة انسان‌ها به‌عنوان روایتی عمل‌گرایانه، سفارش قرآن است. تنها استثنای آن، افرادی‌اند که با مسلمانان در حال جنگ‌اند و محارب به شمار آیند یا انسان‌های ناتوان را تحت ستم شدید قرار داده، آزادی و حقوق بنیادین آنان را از ایشان ستانده باشند.

چکیدهانتقاد به عنوان یکی از مهمترین مظاهر آزادی بیان، در حوزههای مختلف، از جمله دو حوزه دین و سیاست قابل بررسی است. هرچند این مفهوم ممکن است در نگاه نخست با مفاهیم دیگری همچون: عیبجویی، مخالفت، بغی، آزاداندیشی، آزادی بیان، امر به معروف و نهی از منکر و نصیحت ائمه مسلمین شباهت داشته باشد، مستقل از آنها و مرزهای ویژه خود را داراست. از آموزه‌های کتاب و سنّت میتوان استفاده کرد که اسلام در تعامل فعال با عقل و تجربه بشری، در حوزههای مختلف برای اصل انتقاد دارای برنامه است. اصول امر به معروف و نهی از منکر و النصیحه لأئمه المسلمین و نیز توجه به رضایت عامه در مشروعیت از جمله ساز و کارهای پیشبینی شده در کتاب و سنّت است. ره‌آورد این رساله، بررسی انتقاد و حدود آن در دو حوزه اساسیِ دین و سیاست است؛ و برداشت نگارنده از کتاب و سنّت آن است که منتقد تا زمانی که مصداق این واژه باشد، از مصونیت برخوردار است؛ هرچند در حوزه تشریع الهی در برابر خداوند مسوول است و نباید از مرزهای شریعت فراتر رود. بلکه منتقد سیاسی حاکمان، حتی در فرض تجاوز نظری از مرزهای انتقاد، نباید تعقیب و مجازات شود؛ و حاکمان باید به نفع حق عمومی از حق خویش گذشت نمایند. واژگان کلیدی: نقد و انتقاد، دین و سیاست، نصیحت و خیرخواهی، امر به معروف و نهی از منکر، اعتراض مدنی، استبداد دینی، آزادی بیان.

نسبیت معرفت دینی را می توان از مهم ترین مبانی پلورالیسم دینی به شمار آورد. این نظریه متأثر از روش هرمنوتیک غرب است که تلاش می کند این روش را در فهم و تفسیر متون دینی به کار برده، فهم صحیح متن دینی را دست نایافتنی بنمایاند. نسبیت گرایان معرفت دینی برای اثبات مدعای خود به دلایلی چون: تفکیک میان واقعیت و درک ما از واقعیت، ذوبطون و صامت بودن متون دینی و نیز همگانی بودن فهم دینی استناد کرده اند.این نوشتار به نقد درون دینی این نظریه پرداخته، با استمداد از آیات قرآن کریم و کلمات معصومین (علیهم السلام)، دلایل این پندار را به چالش کشیده، بر این عقیده است که از نگاه دینی حقیقت قابل دستیابی است و ذوبطون بودن متون دینی هیچ گاه به معنای کثرت فهم های متعارض و ناهمگون نیست؛ نیز متون دینی صامت و خالی از معانی نبوده، نور، تبیان و هدایتگر بشر می باشند.

تکثر فهم پیامبران، از جمله دلایلی است که عده ای از طرفداران نظریه پلورالیسم حقانیِ ادیان برای تقویت دیدگاه خود بیان می کنند. آنان فرضیه خود را از دو منظر تفسیر کرده اند. نخست اینکه پیامبران با قابلیت ها و حالات ویژه خود، هر یک از نظر گاه ویژه خود به حقیقت واحد نگریسته و دریافت های متفاوت خود را به شکل دین به پیروان خود عرضه کرده اند؛ و دوم اینکه تجلیات و ظهورات خداوند بر پیامبران گوناگون بوده و علتی برای پیدایش ادیان مختلف شده است. این عده در بیان فرضیه خود، به آیاتی از قرآن کریم نیز استناد کرده اند.