جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پس از چند سده پیشرفت تمدنی در جوامع اسلامی، هجوم دشمنان صلیبی و غیر صلیبی، جنگ‌های پیاپی و درگیری‌های داخلی و نیز تکفیر مسلمانان از سوی برخی از مذاهب اسلامی، جامعه اسلامی عقب­گردی به سمت و سوی جاهلیت داشت. به طوری که جوامع اسلامی، دچار دگرگونی فکری و رفتاری شدند و شیوه­های نوین زندگی افراد در جامعه اسلامی، که دارای ارزش­های مذهبی و سنتی بود، از جامعه شیعی فاصله گرفت و این عقب­گرد با پذیرش سایر فرهنگ‌های بلاد غیر اسلامی همراه شد. این­گونه سبک زندگی در افکار و رفتار، نه تنها عامل پیشرفت نشد، بلکه موجبات افزایش عقب افتادگی جوامع اسلامی و تسلط دشمنان دین و ملت شد. این دگرگونی در سبک زندگی شیعیان سبب تحلیل وضعیت و شناخت علل و عوامل توسط اندیشمندان و پژوهشگران علوم انسانی شد. در این مقاله سعی شده به بررسی سبک زندگی شیعیان در شامات از قرن چهارم تا هفتم پرداخته شود.

آقا مصطفی خمینی از جمله فقیهان استواراندیشی است که در زمینه‌های گوناگون علوم اسلامی همانند فقه، اصول، حدیث، رجال، علوم قرآنی، تفسیر و… مانند آفتابی درخشیده و در هر زمینه، آثار گران‌سنگی را از خود به یادگار گذاشته است. بی‌تردید کمتر کسی قبل از انقلاب بود که از بلندای اندیشه، و آرای خاص او در در زمینۀ فقه و اصول آگاه نباشد. وی در اصول توجه ویژه‌ای به «مصلحت تسهیل» دارد. مصلحت تسهیل اقتراحی است از سوی اصولیان متأخر که در لسان آن‌ها رواج بسیار یافته است. اما از آنجا که مصلحت تسهیل ریشه در مبنای فلسفی اصول فقه دارد و اثر آن در مبانی استنباط مجتهد ظاهر می‌شود، باید شمول و محدودۀ آن در اصول چشمگیر باشد، اما چنین چیزی از آنان کمتر دیده شده است. مرحوم حاج آقا مصطفی در شناسایی عرصه‌های حضور و کاربرد این نظریه از دیگران پیشگام‌تر است و به مواردی تفطن یافته که گویا از انظار دیگر اصولیان پنهان مانده است. چرا که مرحوم حاج آقا مصطفی بحث از مصلحت تسهیل را فراتر از حجیت ظنون دانسته و در تمام مباحث ظاهری، اضطراری، اصول عملیه مقدمات مفوته، واجب کفایی، تخییری ... و چند جای دیگر وارد نموده به آن استناد نموده است.

هجرت دانشمندان شیعه به مناطق شام و وجود برخی دولت‌های شیعی شامات، از جمله عوامل مؤثر بر رشد علوم مختلف عقلی و نقلی در این منطقه بوده است. این مقاله، با بهره‌گیری از فهارس و منابع رجالی و شرح‌حال‌ها و نیز تواریخ عمومی و محلی و خاندان‌ها و دودمان‌ها، کوشیده است عوامل حضور علمای شیعه در شام و نقش آنها در گسترش فرهنگ و علوم اسلامی را تا پایان قرن هفتم هجری مورد بررسی قرار دهد. به استناد یافته­های پژوهش و با توجه به آثار ماندگار مکتوب و غیرمکتوب، می­توان از سهم بزرگ علمای شیعه در این زمینه سخن گفت.

مطالعه تاریخ فرق اسلامی بیانگر آن است که همه فرق و مذاهب در طول حیات سیاسی و فرهنگی خود دارای یک سری انشعابات بوده‌اند و مذهب شیعه هم از این مقوله مستثنا نبوده است. به جهت فراهم بودن شرایط انحرافی حتی در زمان حیات ائمه، فرقه‌های جدید از زمان امام سجاد علیه‌السلام به بعد در جامعه شیعه به وجود آمدند که مهم‌ترین آن‌ها، فرقۀ اسماعیلیه، زیدیه و واقفیه بودند. از سویی بعد از شهادت امام رضا7 شرایطی در جامعه به وجود آمد که زمینه بروز انحرافات فرقه‌ای را در جامعه مساعدتر نمود، البته حضور ائمه: در متن جامعه مانع از گسترش و پیشرفت این فرقه‌ها می‌شد؛ زیرا از ویژگی‌های دوره حضور ائمه، راهنمایی مردم به‌سوی حق و دوری از انحرافات بود اما در دوره غیبت امام7، زمینه پدید آمدن و گسترش جریان‌های انحرافی توسعه یافت. این نوشتار در پاسخ به این پرسش است که چه عواملی بر فرایند شکل‌گیری انشعابات انحرافی شیعه بعد از امام رضا7 تا غیبت صغرا تأثیرگذار بوده است؟.