جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در عرفان نظری نفس آدمی حد واسط میان دو بُعد روح مجرد و بدن مادیِ است و دارای آلاتی به نام قواست. این مقاله با جست‌وجو در معرفة‌النفس عرفان نظری و با ابتنا بر روش تحلیلی - توصیفی قوای نفس، کارکردهای آن‌ها و چگونگی ارتباط بین نفس و قوا را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که نظر به اساسی‌ترین مبنا در عرفان نظری که وحدت شخصیه وجود است، وحدت نفس ذیل وحدت حقۀ ظلّیه که ظلّ وحدت حقۀ حقیقیۀ الهیه است، ترسیم شده و بر این اساس از قوای نفس با عنوان مظاهر و تجلیات و تعینات نفس یاد می‌شود؛ از این رو تعدّد قوا نه‌تنها منافاتی با وحدت نفس ندارد، بلکه بیانگر جامعیت و قوت وجودی آن و مبیّن این امر است که نفس با حفظ وحدت و یکتایی، با قوا عینیت دارد و قوای نفس نیز در جمیع مراتب نفس به حیثیت تقییدیه شأنیه موجودند. بنابراین وجود نفس انسانی در مقام ذات نسبت به مراتب و تعینات خود لابشرط است و در مظاهر قوا بشرط شی‌ء.

غایت آفرینش از منظر عرفان نظری به کمال رسیدن تک‌تک موجودات هستی است و شایسته‌ترین طریق برای تحقق آن را طریق انسان کامل دانسته‌اند. در تبیین این نگاه، پژوهش پیشِ‌رو به شیوه توصیفی ـ تحلیلی به تنقیح مبانی انسان‌شناختی ناظر به مسئله «کمال انسان» در عرفان نظری پرداخته و به این نتیجه رسیده است که رویکرد این ساحت براساس این مبانی ویژه، ازجمله دوساحتی بودن وجود انسان، «قلب» حقیقت انسانی و مقام «خداگونگی» انسان، رویکردی خدامحورانه است. ویژگی خاص انسان در عرفان نظری برخورداری از قوه «خداگونگی» است. انسان خداگونه، انسان کامل خداخواهِ خداآگاه و باریافته به مقام قرب إلی‌الله است. در ادبیات عرفان نظری، تقرب به حق «ولایت» نام دارد و مراد از آن محو انانیت و تعیّن عبد و رسیدن به مقام فنای فی‌الله است که ملاک و میزان کمال انسانی است. منهج تربیتی عرفان نظری تربیت انسان به انسان است که بر مبنای آن نفوس مستکفی با استعانت از نفوس مکتفی با سیر و سلوک قلبی در مسیر قرب الی‌الله اعتلا می‌یابند و به میزان کسب کمالات اسمایی و بقا به صفات الهی در کردار و گفتار خویش، پیوندی راسخ میان حیات طیبه و حیات معقول ایجاد کرده، صراط مستقیم عبودیت را پیموده، خداگونه می‌شوند. نیل به «خداگونگی» که خود مفهومی تشکیکی و منشأ اثرات عینی است، غایت آفرینش انسان و کمال وجود اوست.

در مکتب عرفان نظری، نفس آدمی حد واسط میان دو بعد روح مجرد و بدن مادیِ او دانسته شده و در عین اینکه در ابتدای حدوث مادی خویش، متأثر از شرافت و دنائت امزجه‌ی عنصری است، اما به حسب اصل وجود از عالم امر است که مقوّم وحدت و نورانیت آن می‌باشد. البته عارفان اعتدال مزاج عنصری و جسمانی را تنها عامل مؤثر در تطور حقیقت انسانی ندانسته و در کنار آن، اعتدال مزاج معنوی و روحانی را نیز طرح کرده‌اند که در اثر ملازمت نفس با احکام شریعت و سلوک معنوی منطبق بر طریقتِ مستقیم به دست می‌آید و به تشکیل حقیقتی وحدانی و اعتدالی در وجود انسان منجر می‌شود و به سبب این امر وجود انسان شدت و سعه می‌یابد و می‌تواند مظهر تمام اسماء و صفات الهی گردد. عرفان نظری وحدت نفس را وحدت حقه‌ی ظلیّه که ظلّ وحدت حقه‌ی حقیقیه الهی است، دانسته و بر این اساس از قوای نفس با عنوان مظاهر و تجلیات و تعینات نفس یاد کرده است. از این‌رو تعدد قوا نه تنها منافات با وحدت نفس ندارد بلکه بیان‌گر جامعیت و قوت وجودی آن بوده و نفس با حفظ وحدت و یکتایی عینیت با قوا دارد و قوای نفس نیز در جمیع مراتب آن به حیثیت تقییدیه شأنیه موجودند. بنابراین وجود نفس انسانی در مقام ذات، لابشرط و نسبت به مراتب تعینات خود، در مظاهر ظاهری و باطنی قوا، بشرط شی‌ء می‌باشد.