جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دانشمندان علوم قرآنی به منظور اثبات پیوستگی و انسجام سور قرآن از الگوهای ساختارشناسانه متعددی بهره برده‌اند. در این میان الگوی هالیدی و حسن، هم از سوی قرآن‌پژوهان و هم از سوی پژوهندگان متون غیرقرآنی با رویکرد ساختارگرایی از استقبال بیشتری بهره‌مند شده است. این دو زبان‌شناس در آثار مشترک خود، به جهت کشف انسجام متونی که به زبان انگلیسی معیار تألیف شده بود، الگویی ابداع و طرح کردند. البته این الگو قابل اجرا بر همه زبان‌هاست. در این نوشتار از میان پژوهش‌های فارسی‌زبان انجام‌شده بر اساس الگوی انسجامی هالیدی و حسن، ده پژوهش در بازه زمانی دهه نود، انتخاب و میزان موفقیت آنها در فهم صحیح الگو و کاربست دقیق آن در سور قرآن به روش فراتحلیل کیفی، ارزیابی شده است. حاصل این فراتحلیل کشف اشکال‌ها و نقاط ضعفی است که در فهم صحیح این الگو وجود دارد؛ مانند تفکیک روابط پیوندی از انسجام دستوری، معرفی ناقص زیرمجموعه‌های انسجامی و عدم توجه به نظریه پیوستگی. فهم ناصحیح الگو سبب می‌شود انطباق آن بر سور قرآنی نیز با موفقیت انجام نشود که بارزترین نمود آن غفلت از مؤلفه‌های موردنظر الگوی هالیدی و حسن است. مهم‌ترین و عمده‌ترین علّت این اشکال‌ها مراجعه‌نکردن به منبع اصلی در فهم الگوست.

اثبات انسجام و پیوستگی متن قرآن بر مبنای الگوهای ساختارشناسانه از رویکردهای نوین در مطالعات علوم ‌قرآنی است؛ گرچه توجه به نظم‌القرآن و تناسب آیات و سوره‌ها در مطالعات اسلامی پیشینه‌ای دیرینه دارد و به قرون اولیّه ظهور اسلام باز می‌گردد. در میان الگو‌های ساختار‌شناسانه شش الگو از اقبال بیشتری برخوردار بوده‌ که به نام طراحان آن نام‌گذاری شده است. غالب این الگو‌ها به‌ویژه برای کشف تناسب کلام الهی در قرآن طراحی شده‌اند و از میان آنها تنها الگوی هالیدی و حسن عمومیّت دارد و ‌انطباق‌پذیر بر متون دیگر است. هدف پژوهش حاضر، بررسی و معرفی نقاط اشتراک و افتراق این الگوها از سه جنبه مبانی فکری، روش کشف انسجام و مؤلفه‌های درخور ‌توجه است. برای نیل به این هدف، از روش مقایسۀ الگو‌های یاد‌شده و رویکرد توصیفی‌تحلیلی استفاده شده است. بیشترین نمود اختلاف الگوها در مؤلفه‌های مدّ‌نظر است که بسیاری از آنها در گذشته‌های دور محل ‌توجه دانشمندان علوم ‌قرآنی بوده است. بیشترین نمودِ اشتراک الگو‌ها در سیاق‌بندی سوره، توجه به عناصر شکلی به‌ همراه عناصر محتوایی و در نظر گرفتن نظریۀ پیوستگی به ‌همراه نظریۀ انسجام و همچنین، پیش‌فرض آنها نسبت به انسجام و هماهنگی سور مکّی قرآن است؛ البته نتیجۀ تلاش‌های ساختارشناسانۀ همۀ الگوها، نمایش تناسب کلام الهی است.

آیات 17 تا 36 سوره مریم بیانگر آن است که حضرت مریم÷ بعد از اینکه از شرم مواجهه با قومش به مکان دوری پناه برد و درد زایمان او را فراگرفت، خدا ایشان را با بشارت به قرارگرفتن جوی آب در زیر پا و باردادن درخت خرما تسلّی داد. امّا ظاهرًا شرم از مواجهه با قوم، چیزی نیست که به‌وسیله طعام و شراب تسکین یابد. لوگزنبرگ کوشیده تا بین این دو مقوله ارتباطی برقرار سازد. او معتقد به نگارش قرآن به زبان عربی ـ آرامی است و چون با رسم‌الخط ابتدایی و بی‌نقطه و اِعراب بوده، برخی از کلمات آن تصحیف شده است، مانند «تحت» و «سریّ» در آیه 24 که تصحیف «نحیت» به‌معنای «زایمان» و «شریّ» به‌معنای «مشروع» در زبان سریانی ـ آرامی است. امّا شواهد تاریخی نشانگر آن است که مسلمانان در قرائت قرآن تحت تأثیر زبان سریانی نبوده‌اند و هیچ مفسری این دو واژه را مصحّف نمی‌داند. همچنین کتب لغت سریانی نیز معانی موردنظر لوگزنبرگ را تأیید نمی‌کنند. افزون بر اینکه ارتباط این آیات توجیه‌های دیگری نیز دارد که پذیرفتنی‌تر است.

بحث وقوع یا عدم وقوع تحریف در قرآن کریم، یکی از مباحث چالشی و مورد اختلاف مسلمانان بوده است و مستشرقان نیز طبعاً به بحث دراین‌باره پرداخته­اند. «برونر» مستشرق فرانسوی، مقاله خود را با عنوان «اختلاف اهل‌سنت و شیعه در موضوع تحریف قرآن در قرن بیستم» به این موضوع اختصاص داده است. واکاوی اندیشه‌های وی و چگونگی گزارش دهی او نسبت به آراء علمای اسلامی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. نوشتار حاضر ضمن ترجمه مقاله برونر، به تبیین زوایای فکری نویسنده می­پردازد و به این سؤال پاسخ می‌دهد که برونر در گزارش خود تا چه حد رعایت انصاف کرده و مطابق با واقع عمل کرده است؟ برونر سیر تاریخی اعتقاد به تحریف را در بین شیعه و اهل‌سنت بررسی کرده و تصریح می­کند که این باور به دلیل پایه­های ضعیف­اش در بین مسلمانان عمومیت نیافته است و مبنای تحریف ناپذیری قرآن را از منظر مسلمانان، نصوص قرآنی از جمله آیه ۹ سوره حجر می­داند. گرچه برونر سعی در امانت‌داری و گزارش منصفانه نسبت به آرای علمای اسلامی در موضوع وقوع یا عدم وقوع قرآن داشته است؛ اما در مواردی هرچند اندک، دچار برداشت­های ناصواب شده است. روش این مقاله، توصیفی ـ تحلیلی است.