جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از جریان‌ها مطرح در تاریخ اسلام، جریان ظاهرگرای تندرو بوده است. تئوریزه شدن این جریان در اندیشه ابن تیمیه با تأکید بر سلف صالح، سبب محور قرار گرفتن او در این جریان شده است. این جریان در دوران معاصر با سه رویکرد دیوبندی، وهابی و نوسلفی در جهان اسلام بازتولید شده است. دو رویکرد دیوبندی و وهابی به عنوان سلفیه سنتی نگاه احیاءگرانه و خلوص‌گرایانه به دین داشته، و خواهان اصلاح دیانت اسلامی و زدوده شدن بدعت‌ها از آنند. آنان نوعا نگاهی عقل­ستیز و نص­گرا به دین داشته و خواهان بازگشت به نصوص دینی و تفسیر آن بر اساس سنت­های صدر اسلامند؛ اما رویکرد نوسلفیه به دین متأثر از دنیای مدرن بوده و تحت تأثیر عقلانیت استشراقی، هدف اصلی آن رهایی تمدن اسلامی از انحطاط و ترقی به وسلیه اسلام واقعی است. آنان هم علت انحطاط تمدن اسلامی را خرافات دانسته و خواستار اصلاح دینی­اند؛ اما رویکردهای نص گرایانه و عقل ستیز جریان سلفی، از جهاتی با رویکردهای مدرن و روشنفکرانه جریانات نوسلفی هماهنگ شده و علی رغم بعضی اختلافات در بسیاری از زمینه­ها این دو جریان با هم همراه شده­اند. با توجه به گسترش ابعاد حضور اجتماعی سیاسی این جریان در جهان، در این نوشتار سعی شده است که اندیشه‌های اجتماعی سیاسی این دو جریان و بنیادهای آن با نگاه تطبیقی انتقادی مورد بررسی قرار گیرند.

کل نظام هستی، هدف‌مند و بر پایۀ قانون علّی - معلولی استوار است. بر همین مبنا، روابط حاکم بر عالَم انسانی و غیرانسانی، مبتنی بر اصل تاثیر و تأثر است. روابط اجتماعی انسان نیز خارج از این سیستم و حتمی‌بودن نیست. قرآن ـ که دربردارندۀ قوانین چیستی و چرایی عالم هستی است ـ از هست اجتماعی سخن گفته و بر این دسته از قوانین إلزامی، نام «سُنن» نهاده است که در علوم اجتماعی به آن «سنت‌های اجتماعی» گویند. با توجه به گستردگی قرآن و محدودیت ظرفیت مقاله، در نوشتار حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و با کمک منابع تفسیری، تاریخی وجامعه‌شناسی برای شناسایی سنت‌های اجتماعی، تنها سورۀ مبارکۀ اسراء ـ که کلیدی‌ترین سنت‌های اجتماعی را یادآور شده ـ بررسی می‌شود تا مُدل فرایند تحقق سنت‌ها در جوامع بشری از مبدأ تا مقصد، شناسایی و به‌عنوان دانشی بنیادین، مفید برای تفسیر وقایع گذشته و تحلیل پدیده‌های پیش‌رو باشد. قوانین و سنت‌های شناسایی‌شده در این سوره عبارتند از: اصل هدایت‌گری خدا و هدایت‌پذیری بشر، اصل تربیتی تشویق و ترغیب، اصل مُرید و مختاربودن انسان، اصل بازخوردگیری و ارزیابی أعمال، سنت إستمهال، پاداش در قالب تنبیه مجرمین و طالحین و پیروزی صالحین و در نهایت، جانشینی اهل حق بر باطل یا سنت استخلاف.