جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در تحلیل محصولات فرهنگی به‌طور اعم و سینمای ایران به‌طور اخص، سه جریان سینمایی قابل‌تشخیص است. در آغاز دهه چهل، فیلمفارسی، به‌مثابه رسانه‌ای صنعتی، «متن غالب» و «گفتمان هژمونیک» سینمای ایران بود. در همین دهه، سینمای مستقل و روشن‌فکرانه، به‌منزله رسانه‌ای هنری، در حکم آنتی‌تز سینمای فیلمفارسی، خود را در مقام «گفتمان مقاومت» صورت‌بندی کرد و بازنمایی متفاوت و متضادی از جامعه ایرانی ارائه نمود. از بطن تحولات و تنازعات گفتمانی، و در سال‌های پایانی دهه چهل، سینمای موج‌نو، در حکم رسانه‌ای هنری ـ صنعتی سر برآورد که با تلفیق مضمون‌ سینمای فیلمفارسی‌ و فرم سینمای مستقل، سنتزی از دو جریان پیشین بود. در دهه پنجاه، سینمای موج‌نو، طی تطورات انگاره‌های درون‌گفتمانی و متأثر از عناصر گفتمان‌های رقیب، رفته‌رفته، متن غالب سینمای ایران شد. در کنار آن، سینمای مستقل، با تثبیت خود در مناسبات سینمایی، به «متن سرگردان»ای بدل گشت که اگرچه از فقدان امکان بسیج عمومی رنج می‌برد؛ اما نزد گروه‌های نخبه، از جایگاهی ممتاز برخوردار بود. فیلمفارسی، اما از میانه دهه پنجاه به سراشیبی ورشکستگی افتاد و در آستانه انقلاب اسلامی ایران، «متن حاشیه‌ای» سینمای ایران بود. در این پایان‌نامه، و با تحلیل گفتمان جریانات سینمایی، وجود تناظرات و تشابهاتی میان گفتمان‌های سینمایی و گفتمان‌های سیاسی ـ اجتماعی در جامعه ایرانی، مورد بررسی قرار گرفته و تلاش گشته نشان داده شود که چگونه تطور، تعدیل، تغییر و تکامل گفتمان‌های سینمایی بر تحولات اجتماعی تأثیرگذاشته و از آن متأثر بوده است. بدین‌سان، همان‌سان که تحولات ایجادشده در سینمای ایران در دو دهه چهل و پنجاه خورشیدی، نشانی از شیوع نگرش‌های رادیکال، خشونی و انقلابی در جامعه ایران است؛ تحولات موجود در گفتمان‌های سیاسی و اجتماعی نیز موید این نکته است که پس از کودتای28مرداد1332 و قیام15خرداد1342، گفتمان انقلابی بر دایره شیوع گفتمانی خود افزود و نزاع گفتمانی عالم سیاست را از دوقطبی گفتمان‌های اصلاح‌طلبانه (منتقدین قانونی) ـ گفتمان حکومتی (پهلویسم) به دوقطبی انقلاب ـ ارتجاع بدل ساخت؛ به‌نحوی که در سال 1357، گفتمان‌ حکومتی، متن حاشیه‌ای و گفتمان اصلاح‌طلبانه، متن سرگردانِ متن آشوب‌ناک و انقلابیِ نظام نوین اجتماعی بود.

تنش میان عقلانیتهای متافیزیکی و پسامتافیزیکی که در قرن بیستم به اوج خود رسید، در شرایط تأسیس فلسفه و در سامانه دانش فلسفی یونان نیز مندرج بوده است؛ امری که بطور خاص در نقادی ارسطو بر نظریه مثل افلاطونی و نیز نظریه فیلسوفشاه او بواسطه بهره گیری از آموزه های حماسه سرایان، تراژدی نویسان و سوفیستها قابل آزمون است. در این رساله سیر تاریخی نقد عقلانیت متافیزیکی و پیدایش عقلانیت پسامتافیزیکی بررسی شده است و برداشت متافیزیکی و پسامتافیزیکی از سیاست مقایسه شده است. در عقلانیت متافیزیکی دو عنصر «انتزاع» و «ذات گرایی» اهمیت دارد و در عقلانیت پسامتافیزیکی بر چرخش زبانشناختی، اولویت عمل بر نظر و عقل موقعیتمند تأکید میشود. از منظر سیاسی، برداشت متافیزیکی از سیاست، سیاست را ذیل دانش فلسفی، علمی و الاهیاتی قرار میدهد، اما در برداشت پسامتافیزیکی از سیاست، در اندیشه متفکرانی چون یورگن هابرماس، هانا آرنت، ریچارد رورتی، آیزایا برلین و ... سیاست سامانه ای مستقل در نظر گرفته میشود و لزوم تبعیت آن از سایر حوزه ها، مورد تردید قرار می‌گیرد. در بخش دوم رساله، نحوه استفاده پنج روشنفکر ایرانی از اندیشه های سیاسی متافیزیکی و پسامتافیزیکی مورد توجه قرار گرفته است. نتایج این تحقیق نشان میدهد عموم روشنفکران ایرانی با وجود آشنایی با مباحث مربوط به عقلانیت پسامتافیزیکی و استفاده مقطعی از آنها، در تدوین نظریه سیاسی پسامتافیزیکی موفقیتی نداشته اند و عموماً با استفاده از انگاره های متافیزیکی به سیاست نگریسته اند. رضا داوری اردکانی با تأسی به مفهوم هایدگری «تفکر»، سیاست را ذیل فلسفه قرار میدهد، عبدالکریم سروش با وجود توجه بیشتر به آرای پسامتافیزیکی، سیاست را ذیل تلفیقی از فلسفه تحلیلی و عرفان قرار میدهد، مصطفی ملکیان با اصالت دادن به فرهنگ در برابر سیاست، سیاست را عنصری فرعی در تحول جوامع تلقی میکند و آن را ذیل معنویت قرار می‌دهد و داریوش شایگان با وجود تمهید مقدمات نظری در بحث «هویت چهل تکه» برای جهش پسامتافیزیکی، در تحلیل نهایی، با گرایش به نگرشهای بودایی، از عرضه نظریه ای سیاسی بازمی ماند. دراین میان، علی میرسپاسی در دو دهه اخیر با تأسی به آرای پراگماتیستهای آمریکایی کوشیده است تفسیری پسامتافیزیکی از سیاست را مورد توجه قرار دهد و با نقد بنیادگرایی معرفتی مستتر در تفکر روشنفکران ایرانی، آفات پروژه های فکری افلاطونی و متافیزیکی این روشنفکران را آشکار سازد. نتایج این تحقیق همچنین نشان میدهد که میزان استفاده از برداشتهای متافیزیکی و پسامتافیزیکی از سیاست، با تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه ایران همبستگی دارد و همانطور که در دهه هفتاد میزان توجه به افکار پسامتافیزیکی افزایش می یابد، حوزه عمومی نیز در ایران میدان فراختری می یابد و روشنفکران دینی از مقبولیت گسترده ای برخوردار میشوند. از دهه هشتاد و با ناامیدی از موفقیت جنبش اصلاحات، عقب نشینی از عرصه سیاست به عرصه های فردی اتفاق می افتد و روشنفکرانی چون مصطفی ملکیان با ترویج آموزه های روانشناسانه محبوبیت پیدا میکنند.

در ماه‌های اخیر مجموعه نشست‌هایی با عنوان «امکان و امتناع روشنفکری دینی» در «کافه تاریخ»، واقع در «موزه تصاویر معاصر»، با تدریس احمد زیدآبادی برگزار شد. در نشست‌های نخست، زیدآبادی بحث خود را با بحث درباره چیستی دین، روشنفکری و عقل آغاز کرد. در ادامه او به بحثی دقیق‌تر درباره اهمیت امکان یا امتناع مفهوم روشنفکری دینی پرداخت و از دریچه اختلاف آرایی که در حوزه‌های علم و فلسفه درباره چیستی و امکان وجود خدا جریان دارد، به این موضوع ورود کرد و این ایده را تشریح کرد که عقل و علم هیچ‌کدام نه می‌توانند جایگزینی مناسب برای نیاز روحی انسان‌ها به خدا باشند، نه توانایی پاسخ به بود و نبود خدا را دارند. ازنظر زیدآبادی بدون اعتقاد به وجود خدا، اخلاق ناممکن می‌شود. در مرحله بعدی او اما سراغ بازخوانی اندیشمندان مسلمان در این زمینه رفت. نخست افکار اقبال لاهوری را بررسی کرد و در ادامه آرای علی شریعتی را مورد مداقه قرار داد. در ادامه، گزارش «هم‌میهن» از این نشست‌ تقدیم خوانندگان خواهد شد.

تفکر پسامتافیزیکی به‌­مثابه نقد سنت متافیزیکی فلسفه‌­ی غرب، در نیمه‌­ی دوم قرن بیستم شیوع یافت و برخی این را نشانه‌­ی گسست از سنت یونان باستان قلمداد کرده­اند. مسئله‌­ی این مقاله، امکان‌­های پسامتافیزیکی مستتر در سنت فلسفی یونان است و به این منظور تلاش شده تا با بررسی مناظره­‌های فکری میان شاعران و فیلسوفان، ملطیان و الئیان، سوفیست‌­ها و سقراط و در نهایت افلاطون و ارسطو، این مهم نشان داده شود که نه‌­تنها نمی‌­توان کل سنت یونانی را متافیزیکی دانست، بلکه برخی از مؤلفه‌­های تفکر پسامتافیزیکی چونان عقلانیت موقعیت‌­مند، اولویت عمل بر نظریه و توجه به وجه استعاری زبان در اندیشه‌­ی شاعران حماسی و تراژیک یونانی، سوفیست‌ها و ارسطو وجود دارد. اهمیت چنین التفاتی این است که تفسیر زمینه‌­گرای متون نشان می‌­دهد که در کنار نضج خرد ابژکتیو متافیزیکی در یونان، رگه‌­هایی از خردهای رقیب سوبژکتیو و رتوریک نیز در اندیشه‌­ی برخی از متفکران یونانی وجود دارد و بنابراین تنش میان متافیزیک و پسامتافیزیک که در قرن بیستم به اوج خود رسید، در شرایط تأسیس فلسفه و در سامانه‌­ی دانش فلسفی یونان نیز مندرج بوده است؛ امری که به­‌طور خاص در نقادی ارسطو بر نظریه­‌ی مُثل افلاطونی و نیز نظریه‌­ی فیلسوف‌­شاه او به­‌واسطه‌ی بهره­‌گیری از آموزه‌­های حماسه­‌سرایان، تراژدی‌­نویسان و سوفیست‌­ها قابل‌آزمون است.