جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تبیین چگونگی علم پیشین خداوند و حدود فاعلیت آدمی در کنار یکدیگر، دغدغه‌ای دیرینه است که ادیان آسمانی بدان روی کرده‌اند. آن‌گونه که میان فاعلیت آزاد آدمی که لازمۀ نظام ثواب و عقاب است با نظام علم، تقدیر و حاکمیت ارادۀ خداوند، پیوندی منطقی را به گفت آورد. از دیگر سوی، تلاش برخی رهبران مذاهب اسلامی برای پردازش مسئلۀ فاعلیت آدمی، پیامدی جز دو نظریۀ جبر یا نفویض نداشته است. که یا ارادۀ آزاد آدمی را کنار می‌نهد یا قدرت خداوند را محدود می‌سازد. که در این میان، دیدگاه اهل بیت تبیینی دگرسان از فاعلیت و اختیار آدمی به دست می‌دهد. این مقاله با رویکرد توصیفی- تحلیلی به بازخوانی اندیشۀ اهل بیت به‌همراه نقد دیدگاه‌های رقیب پرداخته است، بدین شیوه که در آغاز، ویژگی‌های علم خداوند همچون اطلاق، تعلق به جزئیات و خطاپذیری را آورده و سپـس مـفهوم اخـتیار در اسـلام و نـیز نقد ادلة جبریان و طرفداران اختیار پرداخته است. و در پـایان، بـا حفـظ مـعنای علـم خـداوند بـر سـازگـاری آن با اختیار آدمی تـلاش نموده و نگاه اهل‌ بیت را که اندیشه‌ای میانی است آشکار ساخته است.

یارسانیان را در ایران به نام اهل حق دانسته و دیده‌اند و دیگران، علوی، نُصیری، شاملو، صارلی، غُلات، بکتاشی و ... خوانده‌اند. آنین (در حالی) که نام اهل حق گویای پندار، پنداشت و انگاشت پشمینه‌پوشان، درویشان و هر آن کس است که داشتار شور و شیدای فرزان (عرفان) بر دل و دیده باشد. نوشتارهای کهن یارسانی، آیین ویژهٔ برخی از لران و کردان را از دیرباز یارسان نامیده‌اند و چنین برمی‌آید که نام اهل حق، نامی جدید بر اینان باشد نه نامی خودخوانده از سوی خودشان. از دیگر سوی، بی هیچ روی نمی‌توان مانندگی‌های فراوان آیین یارسان را با اسلام و به‌ویژه شیعه از دیده دور داشت. بسیاری از بزرگان و بُرزشمندان (قدیسان) آیین یاری پس از پدیداری اسلام در سرزمین‌های اسلامی و با آموزه‌های آن به پیدایی آمده‌اند. گفتمان سپیده‌دم آفرینش، پیامبران آسمانی، جهان‌بینی یکتاپرستانه، جایگاه ویژهٔ امام علی و پردگیان پاک پیامبر و بسیاری باورها نشان از رنگ و انگ اسلام و شیعه دارد. پَن (اما) داستان دین‌بُرداری یارسانیان بسی از آنچه بسیاری پنداشته‌اند ژرف‌تر و نیازمند پژوهش‌های نغزتر است. تلاش یاریان برای زنده‌ساختن «آیین ایران» و «آیین کردان»، ورجاوندی (تقدس) دفتر «سرانجام»، پیامبرگونگی شاه سَهّاک و باورهایی همچون خداانسان‌انگاری، دونادون، بیا و بس و فراوان باورهای دیگر، نشان از دیگردینیِ یارسان دارد. در این جستار می‌کوشیم تا به شیوهٔ گزارشی‌پردازشی و به روش پدیدارشناسانه از نگاه دینان‌پژوهی (رشتهٔ ادیان)، دین‌گونگی و دین‌بودگی یارسان را بنمایانیم.

اهل حق را گذشته از برخی ریشه‌ها و گرایش‌ها، می‌زیبد روندی کهن و بالیده بر بستر اسلام بدانیم که بسامدی از پندار و کردارشان نشان از اندیشه‌های شیعی دارد. با اینکه همه دسته‌های خاندانی آنان را به نام یکسان اهل حق دیده و داوری کرده‌اند و گونه‌ای از هموندی را میانشان با دیگر ادیان بازگفته‌اند، راستی را، به نوشتار خواندن اندیشه‌های آنان هویدای یافته‌های ژرف‌تری است. پژوهش پیشا روی بر آن است تا نشان دهد که آتش‌بیگیان یکی از دوده‌های یازده‌گانه این گروهند که افزون بر جای داشتن در میان باورداشته‌های اهل حق، در بنیاد باورها بر مذهب شیعه دوازده‌امامی بوده، می‌کوشند تا با پیمایش لایه‌های اخلاق و عرفان از راه ویرایی (تمرکز) بر آموزه‌های امام علی به حقیقت دست یازند. افزون بر آن، جستار از نام‌واژه، خاستگاه و پیوند آنان با اهل حق و مشعشعیان نشان می‌برد. این کاوش در تلاش است تا به شیوه گزارشی ـ پردازشی بنمایاند که اینان کیانند، در کجایند و بر چیستند.

ترمی هذه المقالة إلی دراسة فکرة بایزید البسطامی فی ضوء شطحیاته، والبحث فی آراء العارفین والصوفیین المعروفین فی تاریخ العرفان الإسلامی حول الموضوع المذکور أعلاه. فی اللقاء الأول بین شمس الدین التبریزی و مولانا جلال الدین البلخی فی مدینة قونیة، طرح سؤال أثار بشدة کیان مولانا الذهنی والفکری. سأله شمس الدین: محمد (ص) أفضل أم بایزید؟ ومع أننا نعتقد أن محمدا أفضل من بایزید، فلماذا قال بایزید: «سبحانی ماأعظم شأنی» و قال الرسول (ص): «ما عرفناک حق معرفتک». هذا السؤال یتشکل من قضیتین: القضیة الأولی هی قضیة شطحیة أشغلت بال أهل المعرفة، والقضیة الثانیة، قضیة مشروعة ومقبولة ومعروفة. أصبح للشطح البایزیدی صدی واسع فی الأوساط الصوفیة، وأدی إلی ظهور اتجاه انحیازی من جانب شیوخ کبار مثل الإمام إسماعیل المستملی البخاری والإمام محمد الکلاباذی والعطار والمولوی و غیرهم. وإلی جانب هذا الاتجاه ظهرت تحلیلات علمیة جیدة بقلم شیوخ بارعین مثل إبی نعیم الأصفهانی، أبی نصر السراج والقشیری.إذا تأملنا فی آراء أهل المعرفة والتصوف وشارحی شطحیات بایزید البسطامی نستطیع أن نصنفها فی أربعة أقسام: قلة قابلیة بایزید، الشطح البایزیدی، بایزید کنموذج من عقلاء المجانین والحب الإلهی عنده.