جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کشمکش‌های نظامی صفویه عثمانی که با انعقاد معاهده صلح آماسیه (962 ه.ق) به گونه ناپایداری پایان یافته بود، در دوره محمد خدابنده از سر گرفته شد. عثمانی‌ها در این برهه لشکرهای فراوانی به نواحی قفقاز و آذربایجان روانه کردند و به‏رغم ایستادگی سپاه ایران در برابر آنان که گاه به شکستشان نیز می‌انجامید، در تصرف کوتاه‌مدت بخش‌هایی از قلمرو ایران توفیق یافتند. منابع عثمانی از این جنگ‌ها بسیار سخن گفته‌اند. برای نمونه، موضوع ویژه تاریخ عثمان‌پاشا، نبردهای همین دوره است. این نوشتار با تکیه بر این منبع و تطبیق اطلاعات آن با دیگر منابع ایرانی و عثمانی، شرحی انتقادی از این لشکرکشی‌ها عرضه و پی‌آمدهای آنها را تحلیل و ارزیابی می‌کند.

پدیده زیارت شهرهای مقدس عراق در دوره قاجاریه، به عنوان یکی از نقاط اتصال جامعه ایران و عثمانی تلقی می‌گشت. اگرچه این پدیده تا پیش از دوره قاجار، با ابعاد فرهنگی اجتماعی و اقتصادی خود هم‌چنان وجود داشت، در این دوره تحت تأثیر برخی عوامل نظیر افزایش تعداد زوار، رواج مناسبات دیپلماتیک میان دولت‌ها و نیز تحولات منطقه‌ای، ابعاد سیاسی نیز به خود گرفت و به مسأله‌ای پیچیده و تأثیرگزار در روابط ایران و عثمانی تبدیل شد. قرار گرفتن عراق شیعه در داخل مرزهای دولت عثمانی و همسایگی این خطه با دولت و جامعه شیعی ایران که سالانه هزاران نفر از اتباع آن برای زیارت اماکن مقدسه عراق راهی آن‌جا می‌شدند، پیامدهای سیاسی ـ اجتماعی فروانی را به‌وجود می‌آورد و چالش‌هایی را در مناسبات سیاسی دولتین ایجاد می‌کرد. موضوع بدرفتاری مأموران محلی عثمانی ـ که چندان هم فرمان‌بری از باب‌عالی نداشتند ـ با زوار، از عوامل همیشگی نارضایتی دولت و جامعه ایران از عثمانی‌ها بود که در این زمینه تلاش‌های دیپلماتیک متعددی برای رفع این مسأله صورت گرفت. موضوع مقاله حاضر، پرداختن به ابعاد مسأله زیارت عتبات عالیات و چگونگی تأثیر آن در مناسبات سیاسی دولت‌های ایران و عثمانی در عصر قاجار با تکیه بر اسناد و گزارش‌های عثمانی است.