جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مدرسه حدیثی قم، به عنوان یکی از مدارس پر قدرت امامیه، از دیرباز مورد اهتمام و دقت اندیش‌وران بوده است. کاوش‌ها در زمینه مهدویت در این مدرسه، با کاستی‌هایی مواجه است. فقدان نگاه «مدرسه‌ای»، «عدم بررسی راویان تأثیرگذار» و «موضوعات مورد توجه آنان» به احادیث مهدوی از جمله این کاستی‌هاست. از این رو این جستار با رویکرد «توصیفی _ تحلیلی»‌ در تلاش است به این خلاء مطالعاتی تا قبل از دوران صدوق بپردازد. طبقه‌بندی راویان و معرفی آنان آغازی است که این نوشتار برای ارائه تصویری روشن از بحث برمی‌گزیند. در طبقات ابتدایی، راویان و آموزه‌های مهدوی گمرنک جلوه کرده است. به مرور زمان با شکوفایی این مدرسه روایات مهدویت با تنوع موضوعی مورد توجه قرار گرفته است. در میان این محدثان، با توجه به جامعیت کتاب الکافی بیشترین نقل از کلینی است؛ سپس سعدبن عبدالله، علی بن حسین بن بابویه و محمدبن یحیی قرار دارند. موضوعات مورد توجه آنان بر روی مسائل اساسی مهدویت شکل گرفته است؛ به گونه‌ای که برخی آموزه‌ها، مانند نشانه‌های ظهور، که در دوران بعدی متنوع‌تر گزارش شده‌اند در مدرسه قم از اهمیت کمی برخوردار است.

بررسی‌جریان‌های انحرافی مهدویت از جمله پرسمان‌های اندیشه‌خیز در عرصۀ مطالعاتی مهدویت است. با وجود رویکرد فراگیر به مسئلۀ انحرافات مهدویت کاوش‌ها پیرامون زمینه‌های‌گرایش به این جریانات اندک است. بررسی‌های این مقاله مقدمه‌ای است برای پاسخ به این پرسش که زمینه‌های معرفتی پذیرش ادعای مدعیان دروغین مهدویت در ایران معاصر چیست؟ شناخت این زمینه‌ها و تلاش برای رفع خلأهای موجود بسترساز از جمله ضرورت‌های پرداختن به این مقوله ‌است. همچنین می‌توان از پیامدهای منفی‌ بی‌شماراعتقادی مانند فرقه‌گرایی، هدردادن ظرفیت‌های جامعۀ شیعی و تخریب اندیشۀ نجات‌گرایانۀ مهدویت جلوگیری نمود. نوشتار پیش رو با روش توصیفی و تحلیلی با استنادبه منابع مکتوب منتشر شده و غیرمکتوب نظیر فایل‌های صوتی، تصویری و پرونده‌های قضایی در صدد بازنمود زمینه‌های معرفتی است. نتایج حاصل از تحلیل و ترکیب داده‌ها نشان می‌دهد «استناد به منابع ضعیف»، «سطحی‌نگری»، «اخباری‌گری افراطی»، «تطبیق‌گرایی» و «خرافه‌گرایی» در ایجاد بسترهای جذب به مدعیان تأثیرگذار است.

«بررسی‌جریان‌های انحرافی مهدویت»، از جمله پرسمان‌‌های فربه و اندیشه خیز در عرصه مطالعاتی مهدویت است. با وجود رویکرد فراگیر به مسئله انحرافات در زمینه مهدویت، کاوش‌‌ها در مورد زمینه‌های‌گرایش به این جریان‌ها اندک است. بررسی‌های این مقاله، مقدمه‌ای است برای پاسخ دادن به این پرسش که زمینه‌‌های روانشناسی پذیرش ادعای مدعیان دروغین مهدویت کدام هستند. شناخت این زمینه‌‌ها و تلاش برای رفع خلاء‌‌های موجود بستر ساز، از جمله ضرورت‌‌های پرداختن به این مقوله‌ است. همچنین می‌توان از پیامدهای منفی‌ بر شمار اعتقادی، مانند فرقه‌گرایی، هدردادن ظرفیت‌های جامعه شیعی و تخریب اندیشه نجات‌گرایانه مهدویت جلو‌گیری کرد. نوشتار پیش‌‌رو، با روش توصیفی-تحلیلی با استناد به منابع مکتوب، منتشر شده و غیر مکتوب نظیر فایل‌‌های صوتی، تصویری و پرونده‌‌های قضایی برخی از مدعیان دروغین مهدوی؛ در صدد بازنمود برخی از زمینه‌‌های روان شناسی مؤثر بر ادعای دروغین مهدویت است. نتایج تحلیل و ترکیب داده‌های جمع‌آوری شده نشان می‌دهد که برخی از زمینه‌‌ها در میان مریدان موجود است، مانند «ضعف عزت نفس»، «ساده انگاری» و «انگیزه پیشرفت مریدان» «قدرت طلبی» و «اختلال شخصیت». برخی از مریدان، بر ایجاد بسترهای جذب مدعیان تاثیرگذار است؛ و این‌ها افزون بر عواملی است مانند «ارتباط گیری موثر و شخصیت کاریزماتیک مدعی». که خود، بر این فرایند مرید و مریدپروی بسیار مؤثر است.

واژه «قائم» یکی از پرکاربردترین واژگانی است که در روایات مهدوی منعکس شده که پس از ائمه یازده گانه، تنها مصداق آن بر امام عصر4 قابل تطبیق است؛ اما در دوران معاصر، جریان «احمد اسماعیل بصری» با استناد به نصوص روایی، با تفسیری خاص به دو قائم معتقد است: قائمی قبل از ظهور و قائمی پس از ظهور. احمد اسماعیل بصری – به زعم خود - به عنوان قائم قبل از ظهور، به دستور امام عصر4 خود را مجری اوامر امام می‌پندارد! نوشتار پیش­رو که با روش توصیفی- تحلیلی به سامان رسیده است؛ ضمن پرداختن به استنادات آنان، عمدترین دلایل آن‌ها را با محوریت نام، ذریه و حیات امام به نقد کشیده است. استناد به روایات ضعیف، تقطیع برخی روایات، تعارض دلایل آنان با اصول پذیرفته شده از جانب این فرقه، از جمله نقدهای «روشی» است. از منظر «محتوایی» می­توان به عدم پردازش به روایات مشابه دیگر، تاویل گرایی و ذوق گرایی بی ضابطه در براشت از روایات، اشاره کرد.

واژه «قائم» یکی از پربسامدترین واژگانی است که درروایات مهدوی منعکس شده است. در دوران پس از ائمه یازده‌گانه تنها مصداق آن بر امام عصر قابل تطبیق است. جریان احمد بصری در صدد است این واژه را که در روایات اشاره شده بر او تطبیق دهند. آنان با استناد به برخی از روایات متشابه و غیرمتشابه و تاویل‌گرایی به طرح آموزه‌هایی مانند «قائم اول»؛ «قائم قبل از ظهور» بستری را جهت جایگزینی احمد بصری به جای امام مهدی ایجاد کرده؛ به گونه‌ای که حجم عظیمی از روایات اختصاصی امام مهدی را در شان وی می‌دانند. نوشتار پیش‌رو که با روش توصیفی _ تحلیلی به فرجام رسیده است استنادات این جریان را به نقد کشانده است. استناد به روایات ضعیف، تقطیع برخی روایات، تعارض ادله آنان با اصول پذیرفته شده از جانب این فرقه از جمله نقدهای روشی به آنان است. مهم‌تر از آن در تعیین مصداق تنها ادعای شناسایی آن مصداق و تطبیق بر احمد بصری صورت گرفته است که از نوع مغالطه دلیل نامربوط است.

«واژه قائم»، یکی از پربسامدترین واژگانی است که درروایات مهدوی منعکس شده است. در دوران پس از ائمه یازده گانه، تنها مصداق آن امام عصر؟عج؟ است. جریان احمد اسماعیل بصری در صدد است این واژه را بر این شخص تطبیق دهد. آنان با استناد به برخی از روایات متشابه و غیر متشابه و تاویل‌گرایی با طرح آموزه‌‌هایی مانند «قائم اول» و « قائم قبل از ظهور»، بستری را به منظور تعیین احمد اسماعیل به جای امام مهدی ایجاد کرده و حجم عظیمی از روایات اختصاصی امام مهدی؟عج؟ را در شان وی می‌‌دانند. نوشتار پیش رو با روش توصیفی- تحلیلی و بر اساس اطلاعات داده محور تنظیم شده است؛ ضمن تبیین واژه قائم، استنادات این جریان را به نقد کشیده است. برداشت این جریان از برخی روایات متشابه، مانند سیزده امام، از اساس با ضروریات مذهب در تضاد آشکار است؛ زیرا شیعه بر اساس منابع روایی به دوازده امام قائل است؛ علاوه بر آن‌‌که صرف وجود برخی روایات، دلیلی بر انطباق آن بر احمد اسماعیل نمی‌باشد.

مفسران فریقین درباره ایمان اهل کتاب به حضرت عیسی در آیه 159 سوره نساء اختلاف دیدگاه دارند. منشاء اختلاف آنان در این آیه درباره ارجاع ضمیر«ها» در قبل «موته» است. دیدگاه مفسران را در این زمینه می‌توان سه دسته دانست: برخی تنها به نقل اقوال پرداخته و دیدگاهی بر نگزیده‌اند. گروهی دیگر با ارجاع ضمیر موته به اهل کتاب ایمان آنان را به حضرت عیسی در لحظات پایان عمر دیده‌اند. گروه سوم که بیش‌تر در بین مفسران شیعه است، ایمان اهل کتاب را به دوره حضور عیسی و قبل از موت ایشان منحصر می‌داند. نوشتار پیش‌رو که با روش توصیفی -تحلیلی سامان یافته است، به بررسی این موضوع می‌پردازد و در آن، با ارزیابی دیدگاه‌های فریقین، ضمن مناقشه در نظریه انحصار ایمان اهل کتاب به عیسی قبل از موت اهل کتاب، دیدگاه گروه سوم را قول مختار عنوان کرده است.

«جریان‌های انحرافی مهدویت» از جمله پرسمان‌های فربه و اندیشه خیز در عرصه مطالعاتی مهدویت است. با وجود رویکرد فراگیر به مقوله انحرافات مهدویت، کاوش‌ها در زمینه ترفند عوام فریبی این جریان‌ها اندک است. شناخت این جریان‌ها و نحوه رویارویی با آن‌ها و نهادینه سازی رویکرد پیشگیرانه و مصونیت زایی، از جمله ضرورت‌های پرداختن به این مقوله است. علاوه بر آن، می‌توان از پیامدهای منفی‌ اعتقادی مانند فرقه‌گرایی، هدردادن ظرفیت‌های جامعه شیعی و تخریب اندیشه نجات‌گرایانه مهدویت، جلوگیری کرد. تحلیل ترفندهای مدعیان با رویکرد عوام فریبی در میان جریان‌های انحرافی مهدویت در جذب مخاطب؛ مسئله اصلی این نوشتار است که با روش توصیفی – تحلیلی در محدوده تاریخ معاصر (حدود 1789م به بعد) به فرجام رسیده است. بر اساس مستندات موجود، این ترفند در قالب سوء استفاده از مقدسات دینی، مانند دعا نویسی، عریضه، استخاره و استناد به امور غیر قابل اثبات مانند معجزه و خواب و همچنین نسب سازی، لقب سازی و ترویج عالم گریزی صورت پذیرفته است.

پیدایش مدعیان دروغین مهدویت از چالش های مهم امامیه در روزگار غیبت صغرا بوده است. «احمد بن هلال عبرتائی»، از جمله مدعیان شناخته شده در این روزگار است. در این پژوهه با هدف بررسی ادعاهای دروغین وکالت در روزگار غیبت صغرا، طرح ادعای دروغین احمد بن هلال عبرتائی بیان گردیده است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته و برحسب هدف تحقیق از نوع اکتشافی و به لحاظ نوع داده های مورد استفاده، یک تحقیق کیفی است.همچنین سعی شده است ضمن طرح زیست نامه احمد بن هلال عبرتائی، به عوامل پیدایش چنین ادعایی از سوی وی اشاره شود. رفتارشناسی امام عصر در تقابل با او، از جمله مباحث طرح شده در این پژوهه است. در پایان نیز به بازکاوی شخصیت رجالی احمدبن هلال عبرتائی می پردازیم. بحث پایانی نیز به انبوه روایات نقل شده از وی اختصاص دارد. به دلیل برخورد قاطع امام عصر با او، ادعای وی پیروان چندانی به خود جذب نکرد. البته مرگ وی در همان سال ادعای دروغین در این زمینه بی تاثیر نبوده است.