جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توحید، اصل اول همه ی فِرَق و مذاهب اسلامی است. با این وجود، در جزئیات این اصل میان آنها اختلافات اساسی وجود دارد. از جمله ی مهمترین و بحث برانگیزترین شاخه‌های توحید، موضوع اسماء و صفات خداوند متعال است؛ چراکه تمام مراتب و مراحل معرفت دین و عمل به آن، بر معرفت ذات مقدس خداوند متفرع است و شناخت ذات الهی، تنها از طریق معرفت حقیقی اسماء و صفات او امکان‌پذیر می‌باشد. اینکه دلالت صفات و اسماء بر خدای متعال چگونه است‌، طرفداران هر دیدگاه، چه کسانی هستند و دلایل آنان چیست‌؟ پیامدها و لوازم هریک کدام است‌؟ و طُرق فهم صفات الهی و نسبت آن با صفات بشری، مهمترین مسائل این بحث است. در قرآن و روایات، برای خداوند صفاتی چون غضب، سخط‌ ، کراهت، بغض، مجیء، اتیان، وجه، یدین (دو دست)، عینین (دو چشم)، استوا، علوّ، رؤیت، نزول، فرح، ضحک، رِجل، قَدَم، کلام و صوت وارد شده است که در تعیین این اوصاف،کیفیت و چگونگی آنها بین دانشمندان جهان اسلام اختلاف وجود دارد. برخی در تفسیر این‌گونه صفات، توقف کرده‌ و عده‌ای معتقدند این صفات باید تأویل شوند. بعضی دیگر نیز به تبعیت از برخی اهل اثر و اصحاب حدیث، به ظاهر این صفات اکتفا کرده و همان را برای خداوند متصور شده‌اند، که به مشبّهه و مجسّمه معروف شده‌اند. آنان که به پیروی از احمد بن حنبل، ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب اصطلاح سلفیه را برای خویش برگزیده‌اند، در شناخت اسماء و صفات الهی، روش عقلی را بی‌اعتبار دانسته و فقط روش نقلی را مبنای معرفت خویش قرار داده‌، و در روش نقلی نیز، به معنای ظاهری و عامیانه این صفات بسنده کرده و آن‌ها را تأویل نمی‌کنند. در نتیجه، صفاتی زائد بر ذات را برای خدا اثبات کرده‌اند که این امر، با توحید صفاتی و به تبع آن، با توحید ذاتی به معنای بساطت ذات از هرگونه ترکیب، تعارض دارد. این گروه با تغییر وتصرف درمفهوم توحید، بسیاری از آموزه‌ها را نادرست می‌شمارند و با ممنوعیت تفکر در صفات الهی و انکار مجاز در قرآن،گرفتار تشبیه وتجسیم و رؤیت ظاهری خدای متعال در دنیا شده و با ادعای انتساب به سلفِ صالح، پیروان نظریه «اتحاد صفات با ذات» و همچنین قائلین به «جواز تأویل» را کافر قلمداد نموده و تأویل آیات و احادیث صفات را تحریف دانسته، مرتکبین آن را جنایتکار شمرده و مصیبت‌های وارده در جهان اسلام را متوجه اهل تأویل نموده‌اند. دراین تحقیق که با رویکردی تحلیلی و توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای صورت پذیرفته است، با این پیش فرض که عوامل و زمینه‌های پیدایش تکفیر و گسترش آن، جهل و جمود و ظاهرگرایی و تعطیل عقل و تفرقه و اختلافات مذهبی و فرقه‌ای و انگیزه‌های سیاسی و انحراف از صراط مستقیم به سمت افراط گرایی بوده است؛ ضمن نقد و بررسی مبانی اندیشه سلفیت و وهابیت، در مورد صفات خبری و تحقیق در انطباق و سازگاری آنها با قرآن کریم، به دست آمد که مهم‌ترین عامل نفوذ اندیشه‌های تشبیهی در میان مسلمانان، ورود خرافات یهودیان در قالب اسرائیلیات به جهان اسلام بوده و با تمرکز بر روایات امیرالمؤمنین(ع) درجهت ابطال تشبیه و تباین آفریدگار و آفریدگان ، و جمع این روایات و آن گاه مقایسه ی آنها با دیدگاه وهابیت، به عنوان نوآوری این تحقیق به این نتیجه رسیدیم که سلفیه و اشاعره در حالی صفات را قدیم و زائد بر ذات الهی می‌دانند که بر اثبات این نظریه، نه تنها هیچ آیه یا روایتی وجود ندارد،که به عکس، دلایل عقلی و نقلی فراوانی بر نفی زیادت و اثبات عینیت صفات نیز موجود است و از جانب متکلمان و حکما، برای اثبات نظریه عینیت صفات ازلی خداوند با ذات او، برهان‌های عقلی بسیاری اقامه شده است. یافته های این تحقیق نشان می دهد که همه اسمای الهی ، صفات خداوند نیز محسوب می شوند؛ رابطه ای میان صفات مخلوق و خالق نیسـت و معنـا و مصـداق صـفات در ایـن دو متفاوت است. بنابراین با صفات بشـری نمـی توان به نحو معنا داری از صفات الهی سخن راند.با استناد به آیات قرآن کریم و سخنان امام علی (ع) در نهج البلاغه، نظریه عینیت صفات با ذات تبیین ؛ و نظریه ابن تیمیه در اندیشه رویت خداوند و اعتقاد او به جسمانیت و مکان مندی و استناد او به ظاهر نگری در صفات خداوند ، نفی می گردد.

«سلفیه» اصطلاحی نوظهور در تاریخ اندیشة اسلامی است که گروهی از اهل حدیث و پیروان احمدبن حنبل، ابن‌تیمیه و محمدبن عبدالوهاب برای خویش برگزیده‌اند. آنان در روش شناخت، نقل‌گرا و در فهم نقل، ظاهرگرا هستند. عقل را شایستة فهم مسائل الهی ندانسته‌اند و رسالت آن را تنها فهم درست سخنان سلف می‌دانند. بر مبنای هستی‌شناسی سلفیه، خدا موجودی آسمانی و نشسته بر عرش در آسمان هفتم است. صفات خبری زاید بر ذات همچون «یَد»، «نَفْس» و «وجه» دارد و در قیامت به چشم سَر دیده خواهد شد. آنان در تبیین و تفسیر این گونه صفات الهی از حیث معناشناسی بر اساس اصل ظاهرگرایی در قرآن و سنت، و به تبعیت از برخی اهل اثر و اصحاب حدیث به معنای ظاهری و عامیانه این صفات بسنده کرده، آنان را تأویل نمی‌کنند. این گروه با تفسیر افراطی و متعصبانه‌ای که از توحید دارند، فقط خود را توحیدی می‌خوانند و سایر مسلمانان را مشرک و کافر قلمداد می‌کنند. امام علی(ع) تشبیه را رد کرده‌است و برای ردّ آن، ادله‌ای آورده‌است. امیر مؤمنان علی(ع) تنزیه مطلق را قبول ندارد و قائل به این است که خدا را در حدّی که خود خدا و پیامبران او معر فی کرده‌اند و بر اساس آیات و افعال او، می‌توان شناخت. در این مختصر مبانی سلفیه به خامه نقد کشیده شده‌است.

یکی از مهم‌ترین آیات قرآن مجید آیة شریفة تطهیر می‌باشد .شیعه به صورت اجماع و با تکیه بر روایاتی که از طرق گوناگون وارد شده اعتقاد دارد که آیه تطهیر در باره پنج تن آل عبا (اصحاب کساء) نازل شده ‏است؛ حتى امّ سلّمه و عایشه که خود شاهد بر نزول آیه بوده و امید داشته‏اند که مشمول این آیه باشند بر دلالت آن فقط بر پنج تن تصریح کرده‏اند، افزون بر اینها، دانشمندان بزرگ اهل تسنن نیز براساس روایات یادشده، معتقد به نزول آیه تطهیر در شأن آل کسا شده یا بدان اعتراف کرده اند. با این حال، معدودى از افراد، با نظرات شخصى خود، کوشیده‏اند تا این آیه را یا فقط به زنان پیامبر(ص) اختصاص دهند و یا علاوه بر پنج تن، همسران آن حضرت را نیز مشمول آن بدانند. گروهى نیز دامنه شمول آن را گسترده‏تر دانسته و عموم خاندان پیامبر (ص) را در زمره اهل بیت شمرده‏اند. بدیهى است که اجتهاد شخصى آنان در مقابل نصوص و روایات معتبر باطل و مردود است. سیاق آیه نیز حکایت از اراده تکوینى خداوند بر زدودن آلودگی ها از اهل بیت دارد .