جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم کلام يکي از علوم مهم اسلامي است که براي درک و فهم عقايد دين اسلام پديد آمده است. متکلمان در مناظرات و مباحث کلامي به‌منظور دفاع از عقايد خود و غلبه بر حريف، به دانش‌ها، مهارت‌ها و روش‌هاي خاصي نياز دارند. در ميان علوم مختلفي که متکلمان از آن بهره مي‌برند، دانش تاريخ نيز به‌عنوان يک علم کارآمد واجد دستاوردهاي مفيدي براي علم کلام است. نتايج اين بررسي نشان مي‌دهد که علم تاريخ، اطلاعات موردنياز متکلمان را جهت استفاده در مناظرات و مباحثات کلامي در اختيار آنان قرار مي‌دهد. بدون دانستن اطلاعات تاريخي (در باب تاريخ ملل و نحل، فرقه‌ها، اديان و مذاهب، پيدايش فرق کلامي و پيشينه‌هاي تاريخي) متکلم قادر به شرکت در مباحثات کلامي و غلبه بر حريف نخواهد بود. از بُعد روشي و سبک مناظره نيز روش‌هاي نقد تاريخي، آموزه‌هاي مناسبي را براي نقد اظهارات رُقبا در اختيار متکلم مي‌گذارد. مقالة حاضر بر آن است تا با روش توصيفي ـ تحليلي ضمن نشان دادن پيوندهاي کلام و تاريخ، با استناد به شواهد و نمونه‌هاي مناسب به تبيين کارآمدي دانش تاريخ در علم کلام بپردازد.

پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت ایشان همواره در میان مسلمانان جایگاه ویژه ای داشته‌ند. در این میان توجه به حضرت فاطمه (س) به گونه‌ای خاص مدنظر علمای خاصه و عامه قرار داشته است. نویسنده مشهور و عالم شافعی مذهب، محمدبن محمدبن عبدالله مصری (975-1035 ق) معروف به «قلقشندی» رساله‌ای تحت عنوان «المنتقی من اتحاف السائل بما لفاطمه من المناقب و الفضائل» در بیان مناقب و فضایل حضرت فاطمه(س) تالیف کرده است. قلقشندی در این رساله سعی داشته تا با دقت در نقل روایات متناقض و متضاد و جمع میان آن‌ها خواننده را با نحوه‌های مختلف روایت یک حدیث از راویان متعدد آشنا سازد. در این مقاله، سعی شده با بررسی منابع مورد استفاده قلقشندی در این رساله و بیان ویژگی‌های کار او و تجزیه و تحلیل آن، دیدگاه او به عنوان یکی از علمای عامه مورد بررسی قرار گیرد. نتایج نشان داد که قلقشندی با دقت در نقل روایات متناقض و متضاد و جمع میان آن‌ها، خواننده را با نحوه‌های مختلف روایت یک حدیث از راویان متعدد آشنا سازد. البته گاهی بدون تحلیل روایات، روایتی را بدون دلیل بر روایت دیگر ترجیح داده است.

در طول تاریخ، هم‌زمان پس از درگذشت رهبران مذهبی و سیاسی برجسته، افرادی ظهور کرده‌اند که خود را در جایگاه رهبر راستین قرار می‌دادند. چنین رویدادی در جزیرة‌العرب به دلیل سلطه نظام قبیله‌ای و رسوبات فرهنگ جاهلی قریب‌الوقوع بود. متنبیان صدر اسلام، از باورهای عوام به سحر و جادو بهره می‌بردند و با انجام‌دادن برخی حرکات نمایشی و سخنان سجع‌آمیز سعی در اغفال مردم داشتند. نکته مهم، پیوند عمیق کهانت و به طور عام جادوگری با ریاست دینی است. این مقام در جزیرة‌العرب بر عهده کاهنان بود که از آموخته‌ها و توانایی‌های خود در این حوزه برای تثبیت مقام نبوت استفاده کردند. در مقاله حاضر، پس از شناسایی ویژگی‌های جادو و کهانت، در صدد تطابق آن با گفتار و اعمال متنبیان برآمده‌ایم. نتایج نشان می‌دهد که سخن و عمل متنبیان بر دو محور اصلی کهانت، وابستگی و تزویر، تطابق کامل دارد.

از آغازین سال‌های ظهور اسلام و گسترش آن در سرزمین‌های مسیحی‌نشین، موضع‌گیری متفاوتی نسبت به اسلام و به‌خصوص پیامبر(ص) گرفته شد و عمده این مواضع، قالب مقابله داشت. پس از قرن هفدهم میلادی، با ترجمه قرآن به زبان‌های اروپایی و پیدایش کرسی‌های زبان عربی، تا حدودی زمینه نگاه متعادل‌تر نسبت به زندگانی پیامبر(ص)، فراهم شد، اما پیدایش هژمونی استعمار در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، محققان جدیدی را به عرصه آورد که با وجود تجهیز به سلاح علم، انگیزه‌های استعماری دول خود را تأمین می‌کردند. ویلیام مویر، یکی از مهم‌ترین نمایندگان استعمار است که کتاب وی با عنوان زندگانی محومت، از جمله منابع مورد استفاده اسلام‌شناسان محسوب می‌شود. در مقاله حاضر، پس از بیان نظریات مویر درباره وحی، با استفاده از استدلال‌های عقلانی و صحت سنجی روایات، بدان پاسخ داده شده است. نتایج، نشان داد که مویر، به گزینش روایات ساختگی روی آورده و با حذف برخی از روایات و برگرداندن معنای آن، تنها براساس پیش‌فرض ذهنی خود عمل کرده است.