جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از موضوعات مورد توجه مکاتب مختلف، رشد و تحول معنوی انسان در مراحل مختلف زندگی است. این موضوع گاهی در حوزه های روانشناسی و عرفان به گونه های مشابهی تبیین و تفسیر می شود. از جمله نقاط مشترک این پدیده در دو حوزه مذکور مسئله فرایند تحول است که از دیدگاه نویسندگان متون عرفانی و همچنین پژوهشگران حوزه روانشناسی نظمی مشخص و معین دارد. در حوزه عرفان اسلامی، محمد غزالی از جمله نویسندگانی است که در بررسی و تبیین مقامات توبه به این موضوع توجه نشان داده است. او در آثار متعدد خویش از این موضوع با عنوان تغیرّ حال یاد کرده است و آن را شامل سه مرحله علم، حال و عمل می داند. در حوزه روانشناسی نیز کِنِت پارگامنت، یکی از ابعاد تحول روحی انسان را تحول معنوی می داند که شامل سه مرحله آگاهی ، رهاسازی و جایگزینی است. در این مقاله نظریات هر دو نویسنده به روش توصیفی -تطبیقی به منظور تبیین فرایند تحول روحی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. نتیجۀ این پژوهش نشان خواهد داد که فرایند تحول روحی در حوزه های روانشناسی معنویت گرا و عرفان اسلامی به سبب پیوند با امور مقدس و متعالی از روندی یکسان و مشابه برخوردار است.

در میان حکایت‌های پرشمار متون و تذکره‌های عرفانی، حکایاتی دربارۀ تحول روحی عرفا دیده می‌شود که بخش عظیمی از فضای این آثار را در بر گرفته است. این حکایت‌ها شرح احوال عارفانی است که در اثر واقعه‌های غیبی، متحول و به طریقت صوفیان وارد شده‌اند. چگونگی ورود اهل سلوک به طریقت در حکایت‌های تحول روحی بسیار شبیه به یکدیگر است. این شباهت به‌سبب فرایند منظم و مشخصی است که در این حکایت‌ها دیده می‌شود. فرایند مذکور در مقدمات، واقعه و آثار و نتایج دارای عوامل مشترکی است که در این حکایت‌ها آمده است. فرایند شکل‌گیری تحول روحی عارفان مختص به نقطۀ آغازین سلوک نیست و در سیر استکمالیِ عارف به مراتب و درجات برتر نیز دیده می‌شود. ازاین‌رو پرسش‌های مطرح در این پژوهش آن است که چگونه این تحولات اتفاق می‌افتد؟ چه آثار و نتایجی را در بر دارد؟ عناصر تشکیل‌دهندۀ آن‌ها در عرفان اسلامی چیست؟ آیا همۀ عرفا به یک شیوه تحول می‌یابند؟ این مقاله با بررسی فرایند شکل‌گیری حکایات مربوط به تحول روحی، این مطلب را تبیین و اثبات می کند که تحول در عرفان اسلامی مبتنی بر عوامل و عناصر مشابهی است که نقشی اساسی در تمام مراحل سلوک و طریقت دارد.