جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

استعاره، هنری بیانی است که در آن دو امر متفاوت کنار هم می‌نشیند و موجب وحدت میان اضداد می‌شود. این شیوه بیانی از دو چیز، تعبیری تازه ارائه می‌دهد که شنونده یا خواننده با استعمال حقیقی آن را حس نمی‌کند. این هنر بیانی در قرآن به دو صورت استعاره مصرحه و مکنیه، فراوان یافت می­شود. در این پژوهش، استعاره‌هایی که در دعاهای قرآنی به کار رفته است، استخراج شده و به جلوه‌های زیباشناسی آن اشاره رفته است. مهم‌ترین جلوه‌های زیباشناسی استعاره در دعاهای قرآنی عبارتند از: 1. مبالغه، 2. رعایت نظم و تناسب در آیات و ایجاد نوعی موسیقی در کلام به‌طوری‌که سخن از یکنواختگی خارج می‌شود، 3. تشخیص و تجسیم، 4. تحسین ظاهر و معنای لغت. آنچه در همه استعاره‌های قرآنی حائز اهمیت است، موضوع سیاق و بافت آیات است به‌طوری‌که بدون در نظر گرفتن آن نمی‌توان به معنا و مفهوم استعاره پی‌ برد. نگارنده در این مقاله با استفاده از شیوه استقرائی و توصیفی تحلیلی، تنها استعاره­های موجود در دعاهای قرآن را از بین تمام استعاره‌های قرآنی، استخراج کرده تا به نتیجه‌گیری بهتر و ملموس‌تری دست یابد.

قرآن کریم با ابزار استعاره مفهومی مفاهیم نامحسوس امور غیبی مانند مفهوم فرامادی حیات آخرت را با زبانی ملموس در قالب مفاهیم تجربی به بشریت عرضه کرده‌است. مطالعه استعاره‌های مفهومی قرآن در چارچوب زبان‌شناسی شناختی علاوه بر اینکه روشی برای فهم مفاهیم غیبی قرآنی مانند «آخرت» در سیمای مفاهیم تجربه شده مانند «مسابقه» است روشی نیز برای رسیدن به لایه‌های معنایی عمیق‌تر آیات مورد بحث درباره مفهوم ماورایی آخرت محسوب می شود و تداعی مفهوم ناملموس آخرت در ذهن در تصویر شفاف مسابقه دریچه‌ای دیگر از معارف درهم تنیده قرآنی را بر روی مخاطبان سعادت‌جو که به دنبال شناخت محسوس‌تر سرای ابدی هستند می‌گشاید. پژوهش حاضر علاوه بر این که با رویکرد توصیفی_تحلیلی‌ و بر اساس نظریه استعاره‌مفهومی لیکاف و جانسن به مفهوم‌سازی «آخرت» به‌عنوان حوزه مقصد در ساختار مفهوم شناخته‌‌شده «مسابقه» به‌عنوان حوزه مبدأ می‌پردازد؛ به صورت کمی و در قالب نمودار نگاشت این استعاره مفهومی را نیز ترسیم می‌نماید. از مهم‌ترین یافته‌های پژوهش استنباط نام‌نگاشت «آخرت مسابقه است» با تحلیل کانون‌های استعاری آیات مؤید این استعاره در قرآن کریم و شناسایی تناظرهای نظام‌مند میان حوزه ناشناخته «آخرت» و حوزه عینی و شناخته شده «مسابقه» می‌باشد؛ این نام‌نگاشت از الگوهای استعاری بسیار خلاقانه برای تصویرسازی حیات وصف‌ناپذیر آخرت می‌باشد.

قرآن‌پژوهان از گذشته تاکنون تلاش‌های فراوانی جهت تبیین ارتباط میان آیات یک سوره داشته‌اند. هرچند آیات یک سوره ممکن است به موضوعات مختلفی بپردازد؛ ولی همه این موضوعات به‌وسیله عناصری انسجام‌بخش که به انسجام متنی یک سوره منجر می‌شود با یکدیگر در ارتباط هستند. یکی از مباحث مهم زبان‌شناختی متن، نظریه انسجام متنی مایکل هلیدی و رقیه حسن (1976) است. عوامل انسجامی مجموعه‌ای از روابط نحوی و واژگانی است که یا جملات را به هم ارتباط می‌دهد یا بین اجزای یک جمله ارتباط برقرار می‌کند. پژوهش حاضر در پی آن است تا ضمن تبیین کاربست عناصر انسجام متنی نقش‌گرای هلیدی و حسن در سوره لقمان به این سؤال مهم پاسخ دهد که تا چه میزان امکان کاربست نظریه انسجام متنی هلیدی و حسن در ترسیم انسجام متنی سوره لقمان وجود دارد. عوامل انسجام واژگانی و زیرمجموعه آن با 316 مورد بیشترین بسامد را در این سوره دارد و عناصر انسجام دستوری با 139 مورد در جایگاه دوم و عوامل ارتباط منطقی بین جملات با 106 مورد در جایگاه سوم قرار دارد. همه این عناصر نوعی از انسجام را در متن ایجاد می‌کند؛ به‌طوری‌که ابتدا و وسط و آخر آیات را به یکدیگر وصل می‌کند و به خواننده در فهم مضمون آیات کمک می‌کند. از آنجا که یکی از محورهای اصلی این سوره موضوع توحید است واژه «الله» 29 مرتبه و واژه «ربّ» دومرتبه و صفات خدا 19 مرتبه تکرار شده است و این تکرار به انسجام متنی این سوره کمک می‌کند. نگارنده در این مقاله در پی آن است تا با استفاده از شیوه توصیفی تحلیلی به تبیین کاربست عناصر انسجام متنی نقش‌گرای هلیدی و حسن در سوره لقمان بپردازد. نتایج این پژوهش نشان می‌هد که امکان کاربست همه عناصر انسجام متنی نقش‌گرای هلیدی و حسن در سوره لقمان وجود دارد.

زبان‌شناسی شناختی دانشی است که تحلیلی جدید از ابعاد مختلف فعالیت‌های زبانی و ارتباط وثیق آن‌ها با تفکر بشری ارائه می‌دهد و ورود آن به عرصه تفسیر و معنی‌شناسی قرآن تحولی جدید را در فهم نصوص قرآنی ایجاد کرده‌است. یکی از شاخه‌های زبان‌شناسی شناختی معنی‌شناسی شناختی است که مبتنی بر رابطه میان زبان و ذهن است و از استعاره در آن به استعاره مفهومی تعبیر می‌شود. با توجه به سرشت استعاری قرآن ‌برای دستیابی معرفت دینی و جهان‌بینی اسلامی باید دانست که استعاره‌های قرآن ساختار مفهومی خاصی را در شناساندن معارف هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی تفکر بشری دنبال می‌کنند و قرآن کریم با این سرشت استعاری میان ساحت‌ها و عوالم گوناگون ارتباط برقرار نموده است که بر اساس آن‌ها جهان‌بینی قرآنی شکل می‌گیرد؛ از این‌رو به‌کارگیری رویکرد استعاره مفهومی در فهم مفاهیم قرآنی می‌تواند مهم و اثر‌گذار باشد. هدف از این پژوهش بررسی نام‌نگاشت‌های حیات آخرت در قرآن کریم با استفاده از نظریه استعاره مفهومی که اولین‌بار توسط لیکاف و جانسن مطرح شد با استفاده از رویکرد توصیفی-تحلیلی می‌باشد. قرآن با به‌کارگیری استعاره‌‌های مفهومی در تفسیر حیات اخروی تحول و انقلابی عظیم در شناساندن جهان پس از مرگ ایجاد می‌کند. یافته‌های این پژوهش در قالب شناخت استعاره‌های مفهومی جهان پس از مرگ در قرآن با انتقال از فضاهای ملموس و قابل شناخت به فضاهای ذهنی و نامأنوس دریچه‌های جدیدی از ساختار نظام‌مند و شبکه‌های درهم‌تنیده مفاهیم معرفتی قرآنی را بر روی قرآن‌پژوهان می‌گشاید.

از جمله مهم‌ترین راه‌هایی که امروزه در علم معناشناسی مورد توجه ادب‌پژوهان واقع شده، شناخت معنای واژگان از منظر هم‌نشینی است؛ زیرا با بررسی واژگان در سیاق آیات می‌توان به معنای دقیقی از واژه دست یافت. واژۀ «عذاب» دلالت بر عقوبتی می‌کند که نتیجه طبیعی عمل فرد است ولی اشاره‌ای به شدت عقوبت ندارد؛ امّا هم‌نشینی آن با اوصافی مانند: ألیم، شدید، مهین، نکر و غیره حالت و شدت آن را بیان می‌کند. هدف از پژوهش حاضر بررسی واژۀ «عذاب» با روش توصیفی- تحلیلی از طریق ارتباط هم‌نشینی است، تا تأثیر این اوصاف بر واژۀ عذاب و حد و مرز این واژه همراه اوصاف گوناگون مشخص شود و در پی آن هستیم به این سؤال پاسخ دهیم که آیا عذاب‌های مختلف مانند عذاب ألیم، نکر، صعد و غیره با همدیگر تفاوت دارند؟ بررسی واژۀ «عذاب» در کنار این اوصاف نشان می‌دهد که قرآن کریم برای بیان عذاب افراد اوصاف متعددی را بکار می‌برد به عنوان مثال عذاب ألیم نشان دهندۀ دردی است که به آخرین حد خود رسیده و بیشتر آیات آن مربوط به کافران است، عذاب شدید نشان دهندۀ عذابی سخت و محکم مانند زلزله‌ای که سخت است، عذاب مهین، عذابی خوار‌کننده و مخصوص گناهی است که رنگ استهزاء دارد و عذاب نُکر عذابی ناشناخته است؛ امّا در بین این اوصاف، «ألیم» پر‌بسامد‌ترین وصف عذاب در قرآن کریم و غالباً به ‌عنوان صفت عذاب آخرت آمده و اشاره به این دارد که این عذاب دردناک‌تر و کیفر کافران دائمى است.

با پژوهشی در قرآن کریم درمی‌یابیم که بیشترین آیاتِ مربوط به گفت‌وگو در سورۀ اعراف به‌کار رفته است. گاه گفت‌و‌گو میان پیامبران و قومشان، گاه میان خدای متعال و پیامبران و یا میان خدای متعال و بنی‌آدم و یا شیطان جاری است. در این مقاله تلاش شده است تا به بررسی زبان‌شناختی تفاوت‌ها و تشابه‌های صرفی و نحوی و لغوی آیات گفت‌وگو در سورۀ اعراف بپردازد؛ اما برای نتیجۀ بهتر، تنها آیات گفت‌وگوی پیامبران انتخاب شده است. نکتۀ مهم این است که راز تفاوت‌ و تشابه ساختار و اسلوب گفت‌وگوهای قرآنی چیست. مهم‌ترین تفاوت‌های به‌کاررفته در گفت‌وگوهای سورۀ اعراف در تفصیل جزئیات، تنوع افعال، تفاوت در استعمال حروف جر و عطف، تقدیم و تأخیر هستند. گاهی قسمتی از گفت‌وگو متناسب با سیاق جمله و هدف و غرض از آوردن آن گفت‌وگو مطرح می‌شود و قسمتی دیگر و در جایی دیگر به علت تناسب‌داشتن با غرضِ صاحب کلام از آوردن آن گفت‌وگو، آورده می‌شود. با توجه به مهم‌بودن معنی و مفهوم، اگر عبارت‌ها در معنی و مفهوم یکسان باشند، اختلاف الفاظ خللی به متن وارد نمی‌کند. در گفت‌وگوهای قرآنی آیه‌هایی هستند که ساختار زبان‌شناختی آنها به سبب آرایش واژگانی از یکدیگر متمایز می‌شوند. این تغییر در آرایش واژگانی به محیط واژگانی هر آیه مربوط می‌شود. در این مقاله با استفاده از شیوۀ استقرائی و توصیفی‌تحلیلی، این مهم بررسی شده است.

سوره‌ی اعراف با 206 آیه، به عنوان دومین سوره‌ی بزرگ قرآن کریم، بیشترین آیات مربوط به گفتگو را به خود اختصاص داده است؛ به طوری که هم طرفین گفتگو و هم موضوعات و اسلوب‌های گفتگو در این سوره‌ متنوع است. در این مقاله نگارنده بعد از بیان مقدمه‌ای درباره‌ی معنای لغوی و اصطلاحی «مـحاورة»، مقاله را به دو بخش بررسی اسلوب‌های انشایی و خبری تقسیم می‌کند، و در هر بخش به بررسی جلوه‌های بلاغی آیات گفتگو می‌پردازد، و به این سؤال پاسخ می‌دهد که کدام مباحث بلاغی در آیات گفتگو در سوره‌ی اعراف بیشترین کاربرد را دارد؟ نگارنده سعی نموده است تا تمام جلوه‌های بلاغی بکار رفته در این آیات را بیان نماید. با بررسی این آیات به این نتیجه می‌رسیم که طرفین گفتگو بیشتر از اسلوب انشایی طلبی در قالب امر، نهی، استفهام و ندا بهره برده‌اند که اکثر آنها از معنای اصلی خود خارج شده و در معنای دیگری بکار رفته است. همچنین اسلوب‌های خبری بیشتر از نوع طلبی و انکاری می‌باشند. از مسائل بلاغی دیگری که در این گفتگوها استفاده شده است می‌توان به، مجاز، ایجاز، اطناب، التفات، قصر و اسلوب حکیم، طباق، تذییل، ایضاح بعد از ابهام و تفصیل بعد از ایجاز ،انواع عطف، حذف، کاربرد جمله فعلیه و اسمیه و تقدیم و تأخیر اشاره کرد. از گفتگوهای مهم سوره‌ی اعراف می‌توان به گفتگوهای پیامبران خدا و اقوام آنها اشاره کرد که با بررسی این گفتگوها به اسرار تشابه اسلوبی آنها پاسخ داده می‌شود. نگارنده در این مقاله با استفاده از شیوه‌ی استقرائی و توصیفی - تحلیلی بر اساس ترتیب آیات سوره‌ی اعراف به بررسی جلوه‌های بلاغی، آیات گفتگو در سوره‌ی اعراف می‌پردازد.