جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به ‎نظر جابری، عامل عقب‌ماندگی جوامع اسلامی در قیاس با جوامع غربی، نگاه ناعقلانی به جهان است؛ بنابراین تحقق پیشرفت در اندیشۀ عربی ـ اسلامی نیازمند طرحی عقلانی در تمام مسائل فکری است. ویژگی اساسی چنین عقلانیتی، نقد است که با نقد تراث و ابزارهای فکری حاکم بر فرهنگ عربی، یعنی عقل آغاز می‌شود. اما تعریف جابری از عقل، مبتنی بر نگرش پوزیتیویستی بوده که معرفت غیبی در این حوزه راه ندارد و از مفهوم عقل نهفته در میراث اسلامی غافل بوده است. وی عقل عربی را همان فیزیک متن عربی می‌پندارد و عقب‌ماندگی تمدن در فرهنگ عربی را در ارتباط زبان عربی معاصر با حوزۀ رایج در عصر جاهلی و ارتباط قرآن با آن حوزه می‌داند و تفاوت میان معرفت‌شناسی علوم عربی ـ اسلامی و علوم طبیعی و تجربی را که از نظر ماهیت موضوع و روش، دو حوزۀ معرفتی مختلفند، نادیده گرفته است. جابری هنگام نقد ساختاری، نظام عقلی را به سه نظام بیان، برهان و عرفان دسته‌بندی نموده و عقل را به سه پاره تقسیم کرده است؛ در حالی که عرصه‌های فقه، کلام، تصوف و فلسفه تجلیات مختلف این عقل بوده و جابری از ساختار واحد و ارگانیک این عقل غفلت ورزیده است.

یکی از نقدهای جابری نسبت به تراث دینی، نقد وی به اندیشه‌های شیعی است. جابری علی‌رغم ادعایش مبنی بر عدم ورود به نقد کلامی و به کارگیری روش معرفت‌شناسانه، خود عملاً وارد نقدهای کلامی شده و تشیع را فاقد ریشه‌های فکری اصیل در آموزه‌های اسلام می‌داند که خاستگاه اصلی آن جریانی سیاسی بوده است. در این مقاله به روش توصیفی ـ تحلیلی برخی از دیدگاه‌های جابری درباره اندیشه شیعی تحلیل و بررسی و مشخص شده: اولاً اطلاق عقل مستقل بر فرهنگ و آموزه‌های شیعی از سوی جابری مبتنی بر خوانش معرفت‌شناسانه از مذهب شیعه نبوده زیرا آموزه‌ها و عقاید شیعه ریشه در عقلانیت دارد و ثانیاً داده‌های تاریخی‌ای که جابری برای اثبات وارداتی و هرمسی بودن اندیشه شیعه ارائه می‌دهد، مبنای علمی ندارد و اندیشه شیعی متمایز از اندیشه باطنیه و اسماعیلیه است.