جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علمای اهل‌سنت در مسئله قیام عاشورا، اعم از اصل قیام، خاستگاه، علل و اسباب و اهداف مترتب بر آن، دیدگاه یکسانی ندارند. اختلاف دیدگاه علمای اهل‌سنت در سه رویکرد مخالف قیام، موافق قیام و رویکرد خنثی قابل طبقه‌بندی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد رویکرد مخالف قیام عاشورا صرفاً متعلق به اقلیتی در میان اهل‌سنت است که واقعه را با محوریت پذیرش مشروعیت خلافت یزید می‌آورند و این‌گونه تحلیل می‌کنند که وی دارای خلافت و بیعت بوده و امام در شرایطی قیام کرده که هیچ‌یک از بیعت و خلافت را نداشته است. به همین دلیل، اقدام ایشان مخالفت صحابه و همراه‌نشدن ایشان را در پی دارد. آنان حرکت امام را شقّ عصای مسلمانان و گامی در جهت ایجاد تفرقه و فتنه تعبیر می‌کنند و معتقدند که روایات حرمت خروج بر عدم جواز قیام دلالت می‌کند. در پژوهش پیش‌رو با تبیین و نقد رویکرد مخالف قیام و دلایل حاکم بر آن به روش توصیفی - تحلیلی روشن شده است که طرفداران این رویکرد اولاً به بی‌راهه رفته‌اند و ثانیاً در اقلیت هستند.

تأکید ویژۀ تشیع بر امامت در کنار منزلت والایی که عقل در منابع اجتهادی شیعه و کسب معرفت دینی تشیع داراست، ذهن هر پژوهشگر شیعه‌شناسی را به سمت این پرسش سوق می‌دهد که امام‌محوری با عقل‌محوری چه نسبتی دارد؟ و چه نسبتی میان این دو منبع و مرجع معرفتی وجود دارد؟ در پاسخ به این پرسش و مناسبات میان امام و عقل، دست‌کم سه دیدگاه کلّی طرح‌شدنی است: تعطیلی و تسلیم عقل در برابر امام، نقش حداقلی برای امام یا عقل‌گرایی حداکثری و مرجعیت عقل و نیازمندی‌اش به امام. روش پژوهشی این تحقیق توصیفی - تحلیلی و روش گردآوری داده‌های تحقیق و ابزار گردآوری آن کتابخانه‌ای است. تعطیلی عقل و تسلیم در برابر امام دیدگاه محدثانی مانند علامه مجلسی است که محور اساسی این پژوهش قرار گرفته است. علامه مجلسی اگرچه از استدلال و عقل در فهم روایات استفاده کرده است و عقل را ابزاری برای فهم و استنباط و ... می‌پذیرد و از آن به «تعقّل الامور الدینیه» تعبیر می‌کند، در اصول دین عقل را بر‌نمی‌تابد و آن را منبع معرفتی دین نمی‌داند. ایشان با استناد و بررسی برخی روایات ثابت می‌کند نمی‌توان در اصول دین بر دلایل عقلی تکیه کرد

شاخص‌ترین جریان‌های اجتهادی معاصر شیعه را می‌توان سه طیف سنتی، بازخوانی و فقه قرآنی دانست. طیف بازخوانی، شهرت فتوایی را به‌کلی کنار می‌نهد و جز در تنگنا به اجماع متمسک نمی‌شود. قرآنیان خبر واحد را، جز با پشتوانه سنت قطعی مسلمانان، به کنار می‌نهند. افزون بر اینکه به تخصیص قرآن به واسطه اخبار و نیز به حجیت شهرت فتوایی و اجماع قائل نیستند. از دیگر سو، دو طیف پیش‌گفته کمابیش عقل را در تشخیص مصادیق شرعی حسن و قبح توانمند می‌دانند. به‌علاوه، قرآنیان دایره صلاحیت عقل در تنقیح مناط و صدور حکم بر اساس آن را گسترده‌تر می‌دانند. این اختلاف‌ها، تفاوت فتاوا در موضوعات فقهیِ مربوط به زنان را نیز به دنبال داشته است که در این مقاله آنها را از نظر می‌گذرانیم.

گناه و معرفت با سرنوشت انسان رابطه‌ تنگاتنگی دارند. گستره و تأثیر این دو به گونه‌ای است که سرنوشت همه انسان‌های غیرمعصوم به آن گره خورده است. معرفت در حیات مادی و معنوی انسان جایگاه بی‌بدیلی دارد. تنها وسیله ارتباطی انسان با جهان خارج از ذهن، شناخت اوست. بقا و دوام زندگی آدمی بدون شناخت امکان­پذیر نیست. سعادت و خوش‌بختی بشر مرهون شناخت اوست. رسیدن به کمال و نیل به اهداف بلند انسانیت در سایه معرفت انجام‌پذیر است. نوع نگرش انسان در خصوص جهان هستی، آفرینش و هدف خلقت، وابسته به نحوه شناخت اوست؛ معرفت، خاستگاه مکاتب، ایدئولوژی­ها و جهان­بینی انسان‌هاست و هر جهان‌بینی‌ای بر پایه شناخت استوار است. آگاهی و شناخت از منظر قرآن و احادیث نیز جایگاهی بس والا و ارزشی ویژه دارد. بررسی ارزش علم و دانش از دیدگاه آیات در یک یا چند مقاله و کتاب نمی­گنجد. اهل تحقیق بیان داشته­اند که در این زمینه بیش از 700 آیه وجود دارد.[1] خداوند متعال علم را غرض و هدف آفرینش جهان معرفی کرده، آن را برترین شرافت و نخستین منّت بر فرزند آدم پس از نعمت آفرینش او قرار داده است. خدای سبحان در کنار خود و فرشتگان از دانشمندان نام برده، دانایان را بر دیگران برتری داده است. قرآن کریم پذیرش حق و پای‌بندی به آن را بر پندپذیری، و پندپذیری را بر خداترسی مبتنی می‌کند و خداترسی را در اهل علم منحصر می‌داند.[2] بر اساس آموزه‌های قرآن، یکی از اهداف بلند پیامبران، تعلیم است. درک اسرار هستی ویژه عالمان است. پیامبران با آن مقام‌های علمی، مأمور به درخواست افزایش علم شدند. درجات قرب به خدا، متناسب با درجات علم است. معراج پیامبر اکرمn برای کسب معرفت بود. هنگامی که خداوند نعمت خویش را بر حضرت سلیمان8 می­شمارد نخست از علم سخن می‌گوید. در چند آیه به صراحت به انسان دستور فراگیری علم داده شده است. بالاتر از همه، قرآن، خداوند را نخستین معلم معرفی کرده است.[3] نقش اساسی در خلافت الاهی با علم است و سایر اسماء در پرتو علم تعین یافته‌اند. به همین دلیل هنگامی که فرشتگان در جریان خلقت آدم، تسبیح و تقدیس ذات باری‌تعالی را مطرح کردند، خداوند متعال در پاسخ به آنان، عالم بودن آدم را گوشزد کرد.[4] ارزش عبادت نیز در گرو علم و معرفت است؛ زیرا اخلاص مایه کمال عبادت است و خاستگاه اخلاص را معرفت دانسته‌اند.[5] از این‌روست که در روز رستاخیز هنگام سنجش اعمال، مرکّب علما بر خون شهدا برتری دارد.[6] در کتب حدیث، معمولاً بابی به فضیلت علم و وجوب فراگیری آن اختصاص یافته است. در روایات فراوانی از ارزش و جایگاه علم و علما، تعلیم و تعلم سخن به میان آمده و بیان شده علم، سرآمد و غایت فضیلت‌ها، چراغ خرد، میراثی گران‌مایه، مایه حیات، و بهترین دارایی است. به وسیله علم و معرفت است که انسان می­تواند طاعت و پیروی از حق داشته باشد. علم، جمال و زیبایی‌ای است که پنهان نمی­ماند. دانش، مایه زینت توانگران و باعث بی­نیازی تهی‌دستان است. علم و معرفت، آدم پست را بلندمرتبه می‌کند و فروگذاردن علم، انسان بلندمرتبه را خوار می­گرداند. هیچ گنجی سودمندتر از علم نیست. در ارجمندی دانش، همین بس که کسی هم که آن را نمی­داند از دانستن آن، دم می­زند و هر گاه به او نسبت علم و دانایی داده شود خوشحال می‌شود. هیچ شرافتی چون دانش نیست. هر ظرفی وقتی چیزی در آن بگذارند گنجایش خود را از دست می‌دهد، مگر ظرف دانش که با افزودن آن، گنجایشش بیشتر می­شود. دلی که در آن چیزی از دانش نباشد مانند خانه ویرانی است که آبادکننده­ای ندارد. سرمنشأ همه خوبی­ها دانش است.[7] ناگفته نماند اگر علم، همراه ایمان و تقوا، تزکیه و تهذیب نفس نباشد نه تنها ارزشی نخواهد داشت بلکه ضدارزش و زیان­آور خواهد شد. نفس انسان به حسب فطرت، به گونه­ای آفریده شده که صلاحیت دارد به حقایق، معرفت پیدا کند و این در صورتی است که زمینه­ها فراهم و موانع مفقود باشد.[8] پیدایش پدیده معرفت همچون سایر پدیده­ها معلول فراهم بودن شرایط و اسباب آن است. برخورداری روح و جسم انسان از صحت و سلامت و رشد لازم، از جمله شرایط است. از این‌رو کودک و دیوانه مانند فرد بالغ و عاقل نمی­توانند به علم دست یابند. آفریدگار حکیم منابع، راه‌ها و ابزار مختلفی برای انسان قرار داده تا بتواند از طریق آنها از نعمت معرفت بهره­مند شود. عقل، قلب، حواس ظاهر و باطن، چشم و گوش از مهم­ترین منابع و راه‌های معرفت‌اند. نعمت گران‌سنگ معرفت با آفات و آسیب­هایی روبه‌رو است. یکی از آسیب­های جدی معرفت، گناه است. آموزه­های دینی بیانگر آن است که گناهان آثار سوء فراوانی دارد. در آیات و روایات برای گناهان، پیامد­های منفی بسیاری بیان شده است. این پیامدها به عذاب و عقاب اخروی منحصر نمی­شود، بلکه گستره آن، حیات دنیوی و زندگی فردی و اجتماعی، مادی و معنوی را در بر می­گیرد و گاهی آثار آن به گونه­ای است که قابل جبران‌ نیست. یکی از آثار مخرب گناه، آثار معرفتی آن است. ظرفیت تخریبی گناهان به شکلی است که می­تواند در فرآیند تشکیل معرفت خلل ایجاد کند. همچنین در گناهان این اقتضا وجود دارد که معرفت به دست‌آمده و پیشین را نابود، یا آن را دگرگون و وارونه کنند. مسئله تأثیر گناه در معرفت از ابعاد تفسیری و روایی، اخلاقی و عرفانی، کلامی و فلسفی، معرفت‌شناختی و روان‌شناختی و غیر آن، شایسته پژوهش و بررسی است. در نوشتار حاضر، این مسئله از منظر آیات و روایات بررسی می‌شود. بدون شک، بنا به ضرورت و نیاز تحقیق، از طرح برخی ابعاد دیگر نیز، چاره­ای نیست. از این‌رو، جهت بیان دیدگاه آیات و روایات، از تبیین کلامی و اخلاقی و تا حدودی روانشناختی و غیر آن بهره گرفته خواهد شد. بر اساس آموزه­های دینی، در اصل تأثیر گناه در معرفت نمی­توان تردید کرد. با اندکی تأمل در آیات و روایات مرتبط با بحث می­توان به اصلِ تأثیر، اذعان و اعتراف کرد، اما در کیفیت و کمیت تأثیر، گستره و محدوده آن، نقاط ابهامی وجود دارد که رفع آنها مستلزم بررسی مسئله است. در خصوص تعریف گناه و معرفت، و نیز درباره اثرگذاری و برآیند آثار و چرایی و چگونگی تأثیرات گناه در معرفت، پرسش‌های متعددی مطرح است. یافتن پاسخ این پرسش­ها، نیازمند تتبع دقیق و بررسی گسترده آیات و روایات است. استنطاق، استنباط و استنتاج از ادلّه نقلی و استدلال به آنها در رسیدن به پاسخ پرسش‌ها در صورتی امکان‌پذیر است که از ثمرات تحقیقات و مطالعات دانشمندان اسلامی در علوم مختلف، به ویژه تفسیر، حدیث، کلام و اخلاق، خوشه‌چینی شود و از یافته­های متخصصان دانش­های مرتبط با موضوع، نظیر معرفت­شناسی و روان‌شناسی بهره کافی گرفته شود. تنها در این صورت است که از دیدگاه آیات و روایات، آگاهی حاصل می­شود و پاسخ پرسش­ها به دست می­آید. اثرپذیری از وسوسه­های شیطان، پاسخ مثبت به فراخوان او و انجام دادن گناه، زمینه‌ساز ولایت و تسلط شیطان است. ولایت شیطان، باعث بیرون شدن از نور علم و روشنایی معرفت و سبب ورود در تاریکی جهل و نادانی می­شود. شیطان با تلقین­های مکرر و فریب­ها و ترفندهای متنوع در ساحت عواطف و احساسات نفوذ می­کند و با تحریک و تشویق و آراستن و ایجاد امید، یا با ترساندن و ایجاد یأس و ناامیدی، در ساحت اندیشه تصرف می­کند و با به کارگیری قوه واهمه و خیال، عقل و سایر ابزار ادراکی را در اختیار می­گیرد و بدین‌سان به مدیریت آنها می­پردازد و باعث منع معرفت، زوال، دگرگونی و واژگونی آن می­‌شود. در خصوص چگونگی تأثیر گناه در معرفت، تبیین­های مختلفی وجود دارد. آنچه در سطور گذشته بیان شد بر اساس تبیین کلامی- اخلاقی است. اضافه بر آنچه ذکر شد، تبیینی روان‌شناختی نیز ارائه می­شود؛ زیرا بر اساس آیات و روایات، گناه نوعی بیماری روحی و روانی است و پیامدهایی به دنبال دارد. گناه با تأثیرات منفی از قبیل تحریک احساسات، ایجاد هیجان و اضطراب، دودلی و دوگانگی شخصیت و غیر آن، باعث سلب آرامش و اختلال در انسجام فکری شده، انگیزه و توان کسب معرفت را زایل می­کند و مانع پیدایش آن می­شود. همچنین موجب کج‌فهمی، معرفت ناقص، واژگونی، فراموشی و از بین رفتن معرفت می‌‌شود. [1]. مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، ج1، ص100. [2]. الطلاق: 12؛ العلق: 1-5؛ فاطر: 28؛ الزمر: 9؛ آل ‌عمران: 18 و... . [3]. برای نمونه: البقره: 31 و 151؛ الاسراء: 1؛ الروم: 22؛ العنکبوت: 43؛ المجادله: 11؛ الزمر: 9؛ الکهف: 66؛ طه: 114؛ الطلاق: 12. [4]. البقره: 30-33. [5]. جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، تفسیر قرآن کریم، ج3، ص194. [6]. صدوق، محمدبن علی، من لایحضره الفقیه، ج4، ص398، ح5853. [7]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج1، ص30-71؛ بحار الانوار، ج1، ص164-228؛ متقی هندی، علی بن حسام، کنز العمال، ج10، ص130-183؛ محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، ج8، ص3928-4030. [8]. صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، ج9، ص136.

عقل یکی از منابع مهم معرفت است. مکتب‌های گوناگون، در طول تاریخ، دیدگاه‌های متفاوتی درباره عقل مطرح کرده‌اند. در نهج‌البلاغه، که یکی از منابع موثق نزد شیعه است، نقش عقل در کسب معرفت دینی مطرح شده است. در این مقاله نقش عقل در شناخت خدا از دیدگاه نهج‌البلاغه بررسی می‌شود. ابتدا به مفهوم‌شناسی عقل و تعریف آن می‌پردازیم و سپس جایگاه و ارزش عقل در نهج‌البلاغه را بررسی می‌کنیم. در ادامه میزان توانایی عقل در شناخت خدا را که شامل براهین عقلی دال بر وجود خدا است بررسی خواهیم کرد و در انتها محدودیت‌های عقل و ناتوانی آن در احاطه بر وجود خدا را می‌کاویم. نتیجه این پژوهش آن است که هرچند در نهج‌البلاغه، از ناتوانی عقل در احاطه بر وجود خدا سخن گفته شده، اما براهین عقلی نیز که بر وجود خدا دلالت دارد اقامه شده است.

از جمله مسائلی که متکلمان مسلمان بدان پرداخته‌اند، چیستی هویت انسان و چگونگی تداوم این هویت در عالم دنیا و عوالم بعدی است، به طوری که با موضوعات مختلفی از «عدل الاهی» در ارتباط است. بر اساس اصل عدالت الاهی، وجودِ انسان در حرکت خویش از عالم دنیا به آخرت دارای وحدت و پیوستگی وجودی است تا ثواب و عقاب در آخرت به همان فردی تعلق بگیرد که در دنیا استحقاق آن را یافته است. بر این مبنا، تحقیق حاضر در صدد پاسخ‌گویی به این پرسش است که: «وحدت و پیوستگی وجود انسان در دنیا و آخرت در نظر فیاض لاهیجی و امام ‌خمینی چه معیاری دارد؟». پاسخ طبق دیدگاه برگزیدهٔ کلامی این دو عالِم در باب وحدت هویت و پیوستاری وجود آدمی در دنیا و آخرت بررسی شده است. این پژوهش نشان می‌دهد که فیاض لاهیجی در بیان معیار این وحدت به عالم برزخ یا مثالی قائل نمی‌شود؛ بلکه بر اساس حقیقت وجودی انسان (نفس مجرد) و تعلق‌گرفتن بدنی غیر از بدن دنیایی (ولی مشابه آن) به نفس، ادله خویش را مطرح می‌کند؛ اما در تبیین موسوی خمینی وجود عالم مثال (برزخ) و بدن برزخی یا مثالین (بدنی رقیقه و لطیفه) اهمیت بسزا دارد. این پژوهش به روش تطبیقی و شیوهٔ گردآوری کتاب‌خانه‌ای انجام شده است.

هدف پژوهش حاضر، تبیین تأثیر شخصیت و رفتار بر یکدیگر با استفاده از دیدگاه علامه طباطبایی است. شخصیت، اصطلاحی روان‌شناسی است که در کلمات علامه طباطبایی و منابع دینی با تعابیری چون شاکله، ملکه و طبیعت ثانوی آمده است؛ ازاین‌رو به روش توصیفی تحلیلی به مطالعه میان‌رشته‌ای مسئله پرداخته شد تا یکی از مبانی مهم در تربیت اخلاقی و درمان روانی تبیین شود. تبیین نظرات علامه طباطبایی به‌عنوان تأثیرگذارترین فیلسوف و مفسر قرآن کریم در دوران کنونی در مورد تأثیر دوسویه شاکله و رفتار با استفاده از معارف قرآنی، حائز اهمیت است. ابتکار پژوهش حاضر، بهره‌مندی از مباحث رابطه «نفس و بدن»، «تجسم اعمال» و «انگیزش» در تبیین رابطه دوسویه شخصیت و رفتار است. علامه طباطبایی، شکل‌گیری رفتارهای مختلف را معلول نوع شناخت‌ها و میزان باورها، همچنین سمت‌وسوی عواطف و جهتِ احساسات و در نهایت نحوة اختیار دانسته و در ضمن پنج مرحله پیدایش آنها را تبیین نموده است و از طرف دیگر به شکل گرفتن شخصیت به‌وسیله رفتارها در دنیا و بروز و ظهور نتیجة این همسانی در دنیا، برزخ و قیامت با تبیین نظریه «تجسم اعمال» پرداخته است.

یکی از رسالت‌های مهم امامان شیعه، تبیین و تقویت باورداشت مهدویت به عنوان آخرین حلقه از زنجیره امامت بود. چیدمان خشت‌های پایانی این آموزه سترگ، بر دوش امامین عسکریین8 نهاده شده بود. زیست‌جهان عسکریین از یک‌سو با فشارهای شدید بر ایشان و شیعیان‌شان همراه بود و از سوی دیگر به جهت نزدیکی به بازۀ زمانی غیبت، فرصت زیادی برای پیوند مردم با اقتضائات دوره غیبت وجود نداشت ایشان با اتخاذ راهبردهای مناسب در دو حوزه سلبی و ایجابی به فهم‌پذیری و رشد آموزه مهدویت کمک نمودند. امامین عسکریین8 با خلق راهبردهای سلبی هم‌چون راهبرد پیشگیری و هشدار و راهبرد فریب دشمن و اقدامات مؤثری هم‌چون برگزاری مجلس عزا برای محمدبن علی، پیشگویی از فرقه جعفریه و انذار شیعیان از مجالست با جعفر، نهی از همنشینی با مدعیان وکالت، به اشتباه انداختن دشمن با اعلان ولادت و فوت فرزندان دیگر، تغییر مکان امام مهدی4، تعیین مادر خویش به عنوان وصی، در تحقق و عملیاتی‌سازی این راهبردها توانستند جریان‌های موازی و مدعی آموزه مهدویت را مدیریت و منزوی نمایند و با اتخاذ راهبردهای ایجابی نظیر تقویت شبکه ارتباطی و معرفت‎افزایی و کاربست رفتارهای مناسب در این راستا مانند؛ طرح جانشینی ولایت فقها در عصر غیبت، تولید محتوای پژوهشی در عصر غیبت، مطرح نمودن مسائل مرتبط با امام مهدی4 در قالب نگارش نامه، تصریح به امامت مهدی4، انتقال معارف مهدوی از طریق دعا، تبیین و آموزش رفتاری غیبت، شبهه‌زدایی و پاسخ به سؤالات در زمینه مهدویت توانستند ریشه‌های اعتقاد به باور مهدویت را در میان توده مردم مستحکم نمایند.

شیعه‌شناسی و حدیث شیعه در سال‌های اخیر موضوع مطالعۀ برخی از مستشرقان بوده است. بررسی سیر حدیث‌پژوهی شیعی مستشرقان نشان می‌دهد، آنان به لحاظ روش و بینش و نیز ابعاد مختلف مباحثی حدیثی دارای رویکردهای مختلفی هستند. این رویکردها نگرش آنها را به ابعاد مختلف مباحث حدیث شیعه نشان می‌دهد. بخشی از مطالعات مستشرقان راجع به منابع حدیثی شیعه بوده است که در بررسی آنها به رویکردهای مختلفی برمی‌خوریم؛ از جمله رویکرد انتشاری و تصحیح کتب حدیثی شیعه، منبع‌شناسی توصیفی، رویکرد روش‌شناختی مجامع حدیثی و رویکرد مطالعات تطبیقی. در این مقاله با بررسی انبوهی از مقالات مستشرقان دربارۀ حدیث شیعه آثاری که دربارۀ منابع حدیثی شیعه هستند، بررسی شده و رویکردهای آنان بازشناسی شده و برخی از دیدگاه‌های آنان نیز مورد نقد واقع شده است. روش مطالعه در این مقاله توصیفی تحلیلی است.

معرفت دینی با فهم روشمند و پژوهش در منابع دینی حاصل می‌شود. این نوع معرفت، مبانی و مقدماتی دارد که برپایه‌ی آن‌ها، سیر علمی در فهم دین آغاز و تا رسیدن به نتیجه دنبال می‌شود. علمای اسلامی، هر کدام به نوبه‌ی خود به بیان منابع معرفت دینی پرداخته‌اند؛ از جمله این دانشمندان، می‌توان شهید مطهری را نام برد که در پیشبرد علوم اسلامی نقش بسزایی ایفا کرده است. ایشان منابع معرفت دینی را کتاب، سنت، اجماع و عقل می‌داند. شناخت و بررسی منابع معرفت دینی برای فهم درست و تشخیص معتبر بودن باورهای دینی، حائز اهمیت است. از نظر مطهری، اسلامی که همواره به همه نیاز‌های دنیوی و اخروی انسان توجه داشته و برای آن برنامه تنظیم کرده است، نسبت به منابع معرفت که برای رسیدن به معرفت دینی لازم است، بی‌تفاوت نبوده است، بنابراین، اهمیت شناخت منابع معرفت، ضروری می‌باشد. پژوهشگران بسیاری به بررسی آراء و عقائد استاد پرداخته‌اند، اما به طور مشخص به نظرات ایشان در باب این منابع پرداخته نشده است. دراین پژوهش که با روش تحلیلی توصیفی به آن پرداخته شده، پس از جمع‌آوری آراء شهید مطهری در آثار ایشان به روش کتابخانه‌ای، در باب منابع معرفت، در آغاز و بعد از پرداختن به کلیات و مفهوم شناسی، قرآن، که منبع اصیل و اساسی دین است، مورد بررسی قرار گرفته است؛ بعد از آن به اعجاز قرآن، تحریف ناپذیری قرآن و فهم پذیری قرآن از منظر استاد مطهری پرداخته شده است. سپس، اصطلاح سنت از دیدگاه‌های مختلف و تمایز حدیث و سنت و اثبات حجیت سنت پیامبر ( صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار ( علیهم السلام) مورد بحث قرار گرفته است. تعریف اجماع و دلایل حجیت آن نیز تبیین شده و در ادامه، عقل به عنوان منبع معرفت، انواع عقل، صفات عقل، ملاک‌های تربیت عقل، قوانین عقل و محدودیت‌های آن، اصالت معرفت عقلی در اسلام، حجیت عقل در معارف دینی و دلایل حجیت آن به مورد بحث و بررسی گذاشته شده است.