جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی بنیان‌های معرفتی تاریخ نگری هگل می‌پردازد و در صدد پاسخگویی به این سوال است که ویژگی‌های اصلی فلسفه‌ی تاریخ هگل کدام‌اند؟گئورگ ویلهلم فریدریش هگل (1770-1831م.) اندیشمند و فیلسوفی همه جانبه‌نگر با نظام فکری چند وجهی است. هگل فیلسوفی است که برای اولین بار در فلسفه غرب عنصر زمان و تغییر رو به تکامل را وارد تفکرات فلسفی کرد. دیگر این که وی جریان و سیر تاریخ را برای اولین بار از سرنوشت و جریان طبیعت جدا کرد. همچنین وی به پشتوانه تفکر فلسفی جامع نگر و آگاهی‌هایی که در مورد جهان به دست آورده بود، برای اولین بار تاریخ را در شکل جریان جهانی آن مورد تأمل و توجه قرار داد. هگل جهت توضیح جریان تکاملی و جهانی تاریخ، روح یا آگاهی را به عنوان نیروی تحول بخش و هدایت‌گر تاریخ معرفی کرده است. به زبان هگل پویش تاریخی روح، نخست در شرق نطفه می‌بندد. دومین مرحله تکامل تاریخ در نظر هگل یونان قدیم بود که با روم پیوند یافت. از آن به بعد روح تاریخ به اروپای مدرن می‌رسد و در نقطه‌ی مرکزی‌اش یعنی در آلمان مسیحی قوام می‌یابد. با توجه به این سیر در نظام فلسفی هگل می توان بنیان-های معرفتی تاریخ نگری را در آراء و افکار هگل شناسایی کرد. به عقیده هگل، این جهان یک فکرت است از عقل کل و یک شخصیت است که به تدریج تکامل می‌یابد و روحی است که قالب‌های گوناگون می‌پوشد و در هر دوره‌ای از ادوار تاریخ جلوه‌ای دارد؛ تاریخ در کل یک شعر است و یک معنا و مضمون بیش ندارد. در واقع فکرها و هنرها و فلسفه‌ها در هر عصر، نمایاننده روح آن عصرند. بر اساس همین گفته‌های هگل، به غایت گرایی موجود در فلسفه تاریخ وی می توان پی برد. در کنار این می‌توان به اروپا محوری فلسفه هگل اشاره کرد. هگل بر این اعتقاد است که بسط آزادی روح در میان دیگر ارواح قومی و ملّی هرگز به کمال و منطق محکم و استوار اقوام اروپای شمالی(ژرمنی) صورت نخواهد گرفت. در طی این مسیر، هگل موانعی را برای آگاهی و آزادی بر می‌شمارد که از موانع تحول تاریخی محسوب می شوند. آن موانع: طبیعت، استبداد و جهل می باشند. در میان این سیر مراحل: شرقی، یونانی، ژرمنی و هگلی، هدف آگاهی می-باشد. هدف هگل هم بر اساس وضعیت جامعه وی ایجاد وحدت قوم ژرمن است؛ بنابراین آگاهی تاریخی که هگل مطرح می‌کند در بستر ساختارهای قومی نمود پیدا می‌کند. تاریخ در نزد هگل، امری تصادفی نیست بلکه آغاز و پایانی دارد. پایان تاریخ، پایانی است که عقل با رسیدن به خود‌آگاهی و فائق آمدن بر از خودبیگانگی به آزادی دست پیدا می‌کند. و در نهایت اینکه در رابطه با نسبت بین شرق و غرب که میراثی است از شرق شناسی؛ در این مورد در فلسفه تاریخ هگل می‌توان به تقابلی اشاره کرد که به عنوان مدرنیته موجود در تاریخ‌نگری هگل قرار دارد. مدرنیته‌ای که دو گانه هایی مانند: عقلانی-غیرعقلانی، متمدن-بربر، غربی-شرقی، اروپایی-غیر اروپایی و بالاخره مدرن و سنتی را پدید آورد.

در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی تبریز با توجه به موقعیت جغرافیایی و امتیازات سیاسی ـ اقتصادی خود کانون ترقی خواهی و نوجویی ایران به حساب می آمد. جنگ های ایران و روسیه و مدیریت بحران حاصل از آن به دست رجال دارالسلطنه تبریز، استقرار سفرای دولت های اروپایی در این شهر، نزدیکی به تمدن اروپایی و همجواری با روسیه و عثمانی، تبریز را به دروازه ورود علوم و فنون و آثار و محصولات اروپایی تبدیل کرد و از سوی دیگر جمعیت فراوان و منابع عظیم اقتصاد متکی بر کشاورزی و دامداری در کنار نیروی کار ارزان و مزیت استقرار بر سر راه های زمینی اروپا به ایران که شامل مسیرهای تبریز ـ طرابوزان و تبریز ـ تفلیس می شد، این شهر را کانون ثقل تحولات سیاسی ـ اقتصادی کشور ساخت. در همین زمان بانیان دارالسلطنه تبریز به دنبال یافتن علل پیشرفت مغرب زمین و انحطاط و عقب ماندگی کشور خود برآمدند. اعزام نخستین دانشجویان ایرانی به اروپا و تاسیس اولین کارخانه های صنعتی در آذربایجان و آوردن دستگاه های چاپ، ترجمه و نشر کتاب های جدید، تاسیس نخستین نمونه های مدارس اروپایی در این شهر را می توان به عنوان نمادهایی از تبدیل تبریز به کانون ترقی خواهی و نوجویی ایران قلمداد کرد.