جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش در پی روشن نمودن سیر تحول معماری حمام های عمومی ایرانی- اسلامی از اوایل اسلام تا دوره سلجوقی است که برای این منظور در این پژوهش کارکردها و آداب و احکام حمام و استحمام بررسی شده است. نظافت و تطهیر از کارکردهای اصلی حمام هستند که هر دو عملی آیینی هستند و در اینجا بیشتر تطهیر مورد توجه است. از آنجا که مقوله‌ی تطهیر در بسیاری از فرهنگ ها بازنمود آیینی خود را دارد و به عقیده ی پژوهشگران آیین تطهیر جزو آیین های گذاردسته بندی می شود، می کوشیم در بررسی تاریخی خود در ایران نیز سیر تحولات این پدیده را از لحاظ آیینی با رویکردی پدیدارشناختی توضیح دهیم. آیین های گذار دارای سه مرحله کلی هستند: 1- مرگ نمادین 2- حالت جنینی 3- باززایش که در آداب استحمام نمود یافته است و آداب استحمام نیز دارای سه مرحله برهنگی، شستشو و غسل است. از آنجا که کالبد بنا در ارتباط با آداب استفاده از بنا است ساختار حمام‌های ایرانی- اسلامی نیز دارای ساختار سه گانه ی رختکن و سربینه، گرمخانه و خزینه است که همانا الگوی اساسی حمام های اسلامی است. در این پژوهش تاریخی، الگوی سه بخشی و تحولات آن آز آغاز اسلام تا دوران سلجوقی بررسی شده است. در دوران پیش از اسلام در ایران برای تطهیر و نظافت از آب استفاده نمی‌شده است و این بیشتر به خاطر تقدس آب و آیین های آناهیتا بوده است. حال آنکه در قرن دوم میلادی برخلاف ایران در امپراطوری روم گرمابه های وسیع و مجللی ساخته می شدند. چنین وضعی در امپراطوری بیزانس نیز ادامه داشته است و شواهد باستان شناسی نشان می دهد که تا ظهور اسلام نیز این گرمابه‌ها در سوریه وجود داشته است. به احتمال زیاد چنین حمام هایی مرجعی برای معماران اسلامی در اوایل اسلام بودند که با پایتخت قرار دادن دمشق توسط امویان این تاثیرپذیری پررنگ تر شد. با وجود اینکه از حمام های دوره عباسی تا دوره سلجوقی شواهد باستان شناسی زیادی بر جای نمانده است، ولی با استفاده از همین آثار محدود و نیز مستندات متنی روشن می شود حمام هایی که در این دوران ساخته شده اند نیز از الگوی سه بخشی پیروی می کنند. این پژوهش، پژوهشی تاریخی است و برای گردآوری داده های مورد نیاز از روش کتابخانه ای- ترکیبی استفاده شده است و از آنجا که داده های استفاده شده، داده‌هایی کیفی هستند از روش تجزیه و تحلیل کیفی برای بررسی الگوی سه بخشی مورد نظر در دوران مختلف استفاده شده است.

مساجد با هر نوع کاربریبه عنوان مقدس‌ترین مکان در دین اسلام پیوندی مستحکم با زندگی مردم داشته است ، گرچه کارکرد مساجد عبادت است اما مسلمانان فقط در مساجد عبادت نمی‌کنند ، قاعده‌ی کلی‌تر بر این امر استوار بوده است‌که یک بنا بتواند چند منظور را بطور همزمان برآورده سازد. چند منظوره بودن در معماری ترکیبی دوره‌ی تیموری به اوج خود می‌رسد. از ویژگی‌های معماری ترکیبی مساجد به عنوان قلب شهر، پیوند با بافت اطرافش می باشد وآنچه که دراین نوشتار در انواع مسجد با نام‌های متفاوت و کاربری‌های متنوع اهمیت پیدا می‌کند ، برقراری ارتباط میان مساجد با فضای باز شهری است . این پیوند ، گاه به گونه ایست که نمای مساجد بخشی از نمای فضای شهری محسوب شده و پیوندی عمیق با شهر برقرار می‌کند و بخشی از نمای شهر محسوب می-شود . در مساجد شرق امپراتوری تیموری و در شهر سمرقند به عنوان نماینده‌ی سبک امپراتوری تیموری ، پیوندی میان مساجد و فضای باز شهری وجود دارد و این فضای باز به صورت یک خیابان یا میدان تجلی پیدا کرده است . این فضای باز شهری از طریق بزرگترین ایوان مسجد ، فضای داخلی مسجد را به فضای شهری پیوند ‌داده است . اما در سبک مرکزی تیموری در خراسان رضویبا دارا بودن مساجد زیادی از این‌سبک و نماینده ای از سبک مرکزی که مورد این تحقیق است ، مساجدی با شش گونه ساختار فضایی شناسایی شده است که بر اساس ارتباط با فضای شهری ، این مساجد در سه گونه جای می‌گیرند . مساجدی که فضای باز آنها بصورت حیاطی درون مسجد است و از طریق ورودی های مسجد با فضای شهری مرتبط هستند و فضای باز مسجد به جای میدان شهری عمل می‌کند ، دوم مساجدی که فضای باز آنها با فضای باز بیرونی مرتبط و متصل است و مشابه نمونه‌های سبک امپراتوری هستند وسوم مساجدی که فضای باز ندارند و از بیرون نیز با فضای باز میدانی و خیابان شهری درارتباط نیستند .

مسجد مکانی برای عبادت جمعی است. سابقه ساخت آن به خانه پیامبر بازمی‌گردد این مکان با کارکردهای خاص خود باعث شد تا مسجد به عنوان نمادی از آن ویژگی‌ها در اذهان مسلمانان جای گیرد. بعد از پیامبر ساختار ساده این مکان همراه با مواجهه مسلمانان با فرهنگ‌ها و معماری ممالک دیگر دستخوش تغییر شد. آنها با کمک هنر معماری سعی کردند تا پیامهای معنوی دین خود را در قالب مسجد به شکل بصری بیان کنند با وجود بهره‌گیری از عناصر معماری ممالک دیگر اعتقاد به تأثیر اسلام بر همه عرصه‌های زندگی معماری را هم در برگرفت و با ارایه اصول و معیارهای اصلی بر شکل بنای مسجد تاثیر گذاشت. این تاثیر با روش‌های گوناگونی قابل پیگیری است. پژوهشگران بسیاری این تأثیر را از طریق سنت، عرفان و اشراق مورد بررسی قرار داده‌اند اما تحقیق جدی و مستقلی از طریق اصلی‌ترین منبع یعنی قران صورت نگرفته است. این پژوهش بر آن است تا تأثیر قرآن بر معماری مسجد را نشان دهد. این تأثیر با ارایه برخی از معیارهای فرازمانی و فرامکانی، در قالب عناصر قرآنی بیان می‌گردد امکان این تأثیر از طریق ارتباط میان قرآن و معماری اسلامی بررسی می‌شود این ارتباط از طریق تناظر کتاب تکوین و قرآن از یک سو و کتاب تکوین و معماری از سوی دیگر شکل می‌گیرد تناظر میان کتاب تکوین و کتاب تدوین از طریق تناظر میان برخی از واژه‌های کلیدی آن دو و تناظر میان عناصر کتاب تکوینو معماری اسلامی در روندی پدیدارشناختی برقرار می‌شود. با حذف کتاب تکوین به عنوان واسط در این ارتباط، ارتباط میان قرآن و معماری اسلامی شکل می‌گیرد. اما این ارتباط به صورت جزیی‌تر با تناظر میان عناصر این دونظام مشخص می‌شود این عناصر در معماری عبارتند از: مفهوم، فضا، مکان، رنگ، سازه و فرم که متناظر با درون‌مایه، فضا، زمینه متن، رنگ، ساختار و بافتار در قرآن هستند.