جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم علی­رغم اینکه یک کتاب هدایتگر و راهگشا در مسیر نیل به سعادت و نیکبختی انسان­ هاست، در سرتاسر آن، نوعی از روایت­ها و حکایات مختلف به چشم می خورد؛ در ذیل بیان یک نکته مهم اخلاقی، هشدار به بندگان، منع از اعمال ناشایست، دلگرمی دادن به پیامبر(ص) و مؤمنان و... گاهی به خلاصه­ ترین شکل ممکن و با کم ترین الفاظ، روایتی را عرضه می­ دارد تا از این طریق، مقصود خویش را به مخاطب القاء کند. با توجه به فراوانی بکارگیری روایت در آیات قرآن، شناخت اینگونه از کلام و ویژگی ­هایش در مسیر درک بهتر آیات و چرایی کاربرد آن ها به صورت متعدد و متفاوت، ضرورت خاصی پیدا می­کند. یکی از شیوه­ های نیل به چنین مرادی، بررسی و تحلیل روایت شناختی قرآن می ­باشد؛ تحلیل روایت­شناسی سورۀ قصص در دو سطح داستان و گفتمان بر مبنای نظریۀ ادبی «رولان بارت» و با تبیین جزئیاتِ آن که زاویۀ دید جدیدی در بین روش ­های تحلیل ادبی است که به کشف و بررسی لایه­ هایی از مفاهیم سورۀ قصص که شاید دور از کانون توجه مانده باشد کمک می ­کند. روایت شناسی داستان های سوره قصص مشخص نمود که اپیزود های حاشیه ای و کوتاه ترین نمایه ها و کاتالیزور ها نقش پررنگی در فهم غرض داستان و مفهوم آیه ایفا می‌کنند؛ همچنین روشن می سازد که شیوه خاص داستان سرایی قرآن، گاه با کم‌ترین الفاظ و کوتاه ترین متن، مخاطب را بصورت هدفمند به مقصد اصلی روایت که هدایت الهی است رهنمون می‌سازند.

مادّه قرب و مشتقات آن در کاربردهای مادی و اعتباری در قرآن مطرح گشته ­است که از جمله کاربردهای مادّی آن می­توان به نزدیکی زمانی و یا مکانی اشاره نمود. از کاربردهای اعتباری مادّه قرب، مقوله نزدیکی و پیوست رابطه میان انسان و پروردگار (قرب تکوینی) است. آیات قرآن ضمن تأکید بر این قرب مستمر، انگاره‌های جاهلی را در این مسأله به چالش می­کشاند. بالاترین تجلّی پیوست رابطه میان انسان و پروردگار در قرآن، با صفت «قریب» بوده که در دیدگاه مفسران مورد توجه و تحلیل قرار گرفته و با تنزیه ذات اله، از تجسیم و تشبیه همراه گشته ­است. همچنین، قرب منزلتی به کسب مقام معنوی انسان اشاره داشته و طرق کسب آن مورد توجه آیات است. این پژوهش درصدد است تا به روش توصیفی- تحلیلی به بررسی و کشف تطور دیدگاه مفسران فریقینِ قرن دوم هجری تا عصر حاضر و مبانی مدنظر ایشان در درک معنای صفت «قریب» بپردازد. در پایان این نتیجه حاصل شد که مفسران با شروع اختلافات مذاهب کلامی در قرن پنجم و با ظهور دیدگاه‌های تجسیم و تشبیه ذات اله، به مجاز‌انگاری مقوله‌هایی مانند صفت «قریب» در قرآن روی آورده و استفاده از نکات ادبی و بلاغی را بهترین راه در تقابل با این نظریات دانسته‌اند. این سیره و روش در ذیل بسیاری از تفاسیر قرن پنجم تا معاصر ادامه داشته است. در دیدگاه غالب آنان، صفت «قریب» به مجاز و استعاره از علم و حیلوله، احاطه و قیومیت خداوند تعبیر گشته است. با این وجود برخی مفسران، ضمن تنزیه خداوند از تجسیم، صفت «قریب» در قرآن را حقیقتی مستقل برشمرده و این صفت را بی‌نیاز از مجازانگاری برشمرده و در تبیین و اثبات مسأله ادلّه­ای نیز ارائه نموده‌اند.

"حکمرانی­ خوب" که اخیراً توسط اندیشمندان غربی مطرح شده است، به­ واقع مدلی برای ارزشیابی پیشرفت است که کشورهای غربی به دنبال القاء آن به دیگر کشورها هستند و آنرا کلید پیشرفت جوامعِ در حال توسعه می­شمارند. "حکمرانی­ خوب" از وجود سه بخش: دولت، جامعۀ مدنی و بخش خصوصی­ توأم با ارتباطات متقابل آنها و ویژگی­های هشت­گانۀ: پاسخگویی، شفافیت، مسؤولیت­ پذیری، حاکمیت و برابری، رضایت و توافق­ جمعی، مشارکت، تبعیت از قوانین و مقررات و کارآیی و اثربخشی، تشکیل گردید. این نوشتار با استواری بر روش توصیفی-تحلیلی، تفاوت ماهوی و مبنایی "حکمرانی خوب" براساس تطبیق نامۀ 53 نهج­ البلاغه با آرای اسکاپی را بررسی نموده. لذا ابتدا "حکمرانی­ خوب" و شاخص­های آن بررسی و سپس"حکمرانی­ خوب" و شاخص­های آن براساس فرمان امام علی علیه السلام با "حکمرانی­ خوب" از دیدگاه نهاد­های بین­ المللی مقایسه گردید. نتیجه اینکه "حکمرانی­ خوب" از دیدگاه نهادهای بین­ المللی یا منطق‌ه­ای آن(اسکاپ) بر محوریت انسان استوار است؛ در حالیکه "حکمرانی­ خوب و شایسته" براساس شاخص­‌های نامۀ 53 نهج­ البلاغه بر محوریت خدا قرار گرفته که تمام ابعاد زندگی انسان را به شیوه­‌ای کاملتر دیده است. تفاوت اساسی حکمرانی براساس نامۀ 53 نهج­ البلاغه با "حکمرانی­ خوب"(اسکاپی)، در مبانی قانون­گذاری است، زیرا امام علیه السلام، قانون و قانون­ گذاری را منحصر به خداوند یا کسانی می­‌دانند که از طرف خداوند باشند در حالیکه در نوعِ اسکاپی، قانون و قانون­گذار، مردمند.

یکی از واقعیّت‌های تاریخی در مورد پیامبران، شأن نزول‌های جعلی و ساختگی است که در برخی تفاسیر فریقین وجود دارد. از جمله آیاتی که روایات جعلی در تفسیر آن وارد شده آیۀ 37 احزاب،20نجم و24 سورۀ یوسف است. این پژوهش، اسباب نزول درتفاسیر فریقین را از حیث اعتبار سنجی با غرض و مقاصد همان سُوَر، مورد ارزیابی قرار داده و گویای این است که غرض سوره، نقش مهمی در اعتبارسنجی اسباب نزول آن سوره دارد. به عنوان نمونه؛ یکی از اغراض سوره یوسف، بیان ولایتى است که خداوند نسبت به بنده اش دارد ویوسف را از مخلصان معرفی می‌نماید. اما؛ در اسباب نزول آیه‌ی 24 یوسف، روایاتی آمده که در تضاد کامل با غرض سوره است و اعمالی را به آن جناب نسبت می‌دهد که در شأن پیامبر مخلص نیست. بدین شیوه می‌توان به استناد به غرض سوره، روایات اسباب نزول ذیل آیه مذکور را جعلی و نامعتبر دانست. آنچه پژوهشگران در این پژوهش به روش توصیف، تعلیل و تحلیل به آن دست یافتند این است که در هر سه آیه، شأن نزول‌ها معارض با غرض سوره و غرض سوره، معیار و میزان برای ارزیابی شأن نزول است.

یکی از آیات بحث‌برانگیز قرآن که دیدگاه‌های گوناگونی را از سوی اندیشمندان فریقین به‌خود معطوف کرده، آیه 55 سوره مائده می‌باشد. این آیه که به «آیه ولایت» مشهور می‌باشد، به اعتقاد شیعه یکی از مهم‌ترین آیاتی است که بر ولایت علی(ع) بعد از پیامبر(ص) تأکید دارد. بر اساس این آیه، پیامبر(ص) به‌‌واسطه‌ی وحی، علی(ع) را ولیّ خود دانسته که به‌طور واضح، نشانه‌ی حقانیت ولایت ایشان است. با این وجود، برخی از مفسّران اهل‌سنت همچون آلوسی در تطبیق این آیه بر ولایت علی(ع) مناقشه کرده، اشکالاتی را به‌ اعتقادات شیعه وارد ساخته و چنین نتیجه می‌گیرد که آیه ولایت نمی‌تواند در مورد ولایت علی(ع) صادق باشد. او معتقد است که آیه ولایت به‌لحاظ شأن نزول، بُعد ادبی، بُعد فقهی و بُعد کلامی با جانشینی علی(ع) مغایرت دارد. نوشتار پیش‌رو که به‌روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته؛ به‌بررسی و نقد شبهات آلوسی پیرامون آیه ولایت می‌پردازد. ایشان ولیّ را به‌معنای «محب و ناصر» و رکوع را به‌معنای «خشوع و تذلل» گرفته و شأن نزول آیه را نیز مهاجرین و انصار معرفی می‌کند، امّا طبق تصریح علمای شیعه واژه ولیّ به‌معنای «اولی به‌تصرف و سرپرستی»، و رکوع همان «رکوع در حال نماز» است و آیه به‌طور اختصاصی در شأن علی(ع) نازل شده است.

محاسبۀ اعمال از موضوعات تأثیرگذار بر اندیشه و کنش هر معادباوری بوده و در ارتباط میان انسان و خداوند قابل تعریف و تبیین می­باشد. با بررسی آیات، دو روش در محاسبه و جزابخشی قابل استنباط و فرضیه­سازی است: یکی ارزیابی جزء به جزء اعمال؛ که به ازای آن انسان، جزای اعمال ناپسند خویش را گذرانده و سپس با کسب درجه­ای در بهشت ساکن می­گردد. دوم، ارزیابی به شیوۀ معدل­گیری است، بدین­گونه که دربارۀ هر انسانی با اِعمال مؤلفه­های مؤثّر بر نامۀ عملش، رتبه و درجۀ او مشخص می­گردد. نوشتۀ حاضر که بر شیوۀ توصیف و تحلیل استوار است، جهت حل مسألۀ فوق و استنباط متقنی از مقولۀ محاسبه، ابتدا به واکاوی معنایی و دسته­بندی کاربردهای اسمی و فعلی مادۀ(ح­س­ب) در قرآن پرداخته و در ادامه، صورت­های قابل فرض بر مقولۀ تجسم اعمال نیز به عنوان یکی از مؤلفه­های مهم و تأثیرگذار مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان این نتیجه حاصل می­گردد که از بین نظرات فوق، دیدگاه رابطه تکوینی در تجسم اعمال در تلاقی با دیدگاه ارزیابی معدلی، دارای صورتی عقلانی، قابل انطباق با آیات و روایات و همسو با دیدگاه برگزیدۀ فلاسفه اسلامی می­باشد.

شناسایی قواعد تفسیر لغوی به معنای راهکارهای ضابطه‌مند در معناشناسی واژه‌های قرآن کریم، ضرورتی است که با توجه به پیش‌فرض‌های مفسر و برخی نقائص در عملکرد لغویان، در نظر داشتن آن در فرایند تفسیر نتایج شگرفی به دنبال دارد. در این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی، قواعد از کتب تفسیری و لغوی استخراج و بررسی شده‌اند. مهم ترین این قواعد عبارتند از: کاربرد غالب ، تقدیم معنای شرعی بر عرفی و لغوی، عدم اعتماد به مجرد لغت، تقدم اقوال مفسران متقدم بر لغویان. یافته‌ها نشان می‌دهد که توجه به همه قواعد، منابع و قرائن در تفسیر لغوی تأثیرگذار هستند و مجرد لغت کارآیی ندارد. این قواعد با اصول ادبی و واژه‌شناسی منطبق بوده و با اجرای آن، مفاهیم و مدالیل قرآنی همیشه قابل استفاده خواهند بود. به منظور شناسایی قواعد تفسیر لغوی از نتایج به دست آمده در این پژوهش استفاده شود.

سران‌‌ اموی به‌منظور ناحق جلوه‌دادن قیام عاشورا، بر باورهای تأثیرگذار بر افکار عمومی استناد کردند؛ از جمله با مستمسک قراردادن عباراتی چون «این خواست خدا بوده که این مصیبت بر شما وارد شد» و نیز با تکیه بر آیه 30 سوره شوری که «آن‌چه از مصیبت‌‌ها به شما رسید به واسطه اموری است كه خودتان فراهم كرده‏اید»، دست به مغالطه زدند و با روش جبرگرایانه درصدد تبرئه و مُحِق جلوه‌دادن خویش برآمدند. هدف مقاله حاضر، نقد و بررسی مستندات امویان در این مسئله است. سوال تحقیق این است که چه اشکالات منطقی بر ادعاهای امویان مبنی بر به‌حق جلوه‌دادن خود در قیام عاشورا وارد است؟ پژوهش حاضر به روش تحلیل محتوا و با مراجعه و بررسی منابع تاریخی و قرآنی صورت گرفته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که سران اموی مغالطاتی داشته‌‌اند؛ از جمله مغالطه اراده تکوینی با تشریعی برای توجیه اقدامات ناحق خود؛ به‌گونه‌‌ای که تعلق مشیت خدا را به فعل بنده نسبت داده‌اند! در حالی‌که مشیت خدا، به مشیت عبد تعلق مى‏گیرد نه به فعل او. دیگری توفّای انفس که قتل کربلا را هم به خدا نسبت می‌دادند، درحالی‌که قتل شهدای کربلا نتیجه ظلم امویان بود، البته خداوند انفس آن‌ها را‌‌ ستاند. بنی‌‌امیه مغالطه تکوین با تشریع را در موضوع حکومت و پادشاهی هم داشته‌‌اند. با آشکار ساختن ماهیت مغالطه‌آمیز ادعاهای امویان، روشن شد که حقّانیت قیام عاشورا انکارناپذیر است.

دشمنان دین اسلام همواره به دنبال این بودند که در زمینه‌های مختلف از جهات مختلف به جامعه اسلامی ضربه وارد کنند. یکی از اقدامات آنها، آسیب زدن به فرهنگ و ریشه تربیت جوامع اسلامی و ایجاد خلل در پیشرفت های فرهنگی و تربیتی آنان، تحمیل جنگ های نرم و تهدیدات فرهنگی بر آنها می باشد .فرهنگ از امورات مهم اسلام و ریشه همه عقاید، ارزش ها ،آداب و رسوم و تمام هستی یک جامعه می‌باشد، الگوهای تربیتی فرهنگی اسلام برای اجرا در جوامع اسلامی همیشه ممتاز و سرآمد بوده است و همواره قادر است جامعه اسلامی را از انواع بحران و تهدیدها رهایی بخشد و به سمت استقلال و عدم وابستگی سوق دهد. استقلال فرهنگی وتربیتی از دغدغه‌های مهم جوامع اسلامی است که مانع قوی برای دشمنان اسلام به حساب می‌آیدو آسیب های زیادی همچون( فساد، جرایم اجتماعی جنگ‌های نرم، الگوپذیری از فرهنگ‌های غیر اسلامی) را از جامعه رفع می نماید و جامعه اسلامی به سوی رفاه، امنیت، اعتماد به نفس ،خودباوری، سربلندی وعزت و در یک کلام موفقیت و پیشرفت همه جانبه سوق می‌دهد. استقلال فرهنگی و تربیتی به عنوان یکی از ارکان اساسی هویت بخشی جوامع اسلامی است که به اتحاد و مشارکت همه اعضای جامعه اعم از مردم ،مسئولان و تمامی نهادها نیازمند است تا ما شاهد پیامدهای آن باشیم. بنابراین این جستار به دنبال آن است تا از دیدگاه قرآن مجید و روایات ائمه علیه السلام، استقلال فرهنگی و تربیتی را مورد بررسی قرار داده و فواید آن در جامعه را بیان نماییم و روشی که در این پژوهش به کار گرفته شده توصیفی -تحلیلی است و تلاش شده از منابع اسنادی و کتابخانه‌ای دست اول و معتبر بهره‌مند شویم. از جمله مهم‌ترین یافته‌های تحقیق می توان به شواهد قرآنی استقلال فرهنگی و تربیتی که شامل : استقلال فرهنگی و تربیتی بر اساس آیه نفی سبیل، عزت مسلمانان در پی استقلال فرهنگی و تربیتی ،وحدت و همبستگی با استقلال فرهنگی و تربیتی، افزایش قدرت فرهنگی مومنان و ارهاب دشمنان، تاثیر تبادلات فرهنگی جوامع اسلامی با سایر ملل در پی استقلال فرهنگی و تربیتی ،اتکا به خویشتن و باور به تربیت اسلامی ،عدم به کارگیری روش‌های تربیتی غیر دینی و کار بست تربیتی دینی، فرهنگ آفرینی و پرورش مربیان و فرهنگیان ماهر متعهد. و شواهد روایی استقلال فرهنگی و تربیتی که شامل: نکوهش تشابه با کافران ، فرهنگ غنی و اصالت تربیتی؛ مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح فرهنگی و تربیتی، خودایستایی و عدم الگوپذیری از بیگانگان، بسترسازی فرهنگ اسلامی، عزت و سربلندی مسلمانان، قاعده علو اسلام و نیز پذیرفتن سلطه و مستکبران، پایداری و انسجام جامعه اسلامی.