جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهمترین سلسله های صوفیه، طریقه نقشبندیه است. وجه تمایز این طریقه از دیگر سلسله ها، پایبندی آن به شریعت و اجتناب از هر گونه بدعت است. با اینکه خاستگاه نقشبندیه آسیای مرکزی بود، این طریقه تنها بدانجا محدود نماند و به دیگر نقاط نظیر شبه قاره هند نیز گسترش یافت. چهره شاخص نقشبندیه در هند، احمد سرهندی است. سرهندی با پیشرفت سریعی که در نقشبندیه داشت توانست به یکی از تأثیر گذارترین چهره های صوفیه در هند تبدیل شود. آنچه بیش از همه تصوف سرهندی را متمایز می کند، تعاریف جدید و آرای حیرت آور وی در تصوف است. وی مدعی بود که به علوم و معارفی دست یافته که هیچ یک از مشایخ صوفیه قبل از او بدان دسترسی نداشتند. به واسطه این علوم، سرهندی درمی یابد که آن گونه که صوفیه می گویند طریقت از شریعت برتر نیست. به عقیده وی اگر امکان ترقیات بیشتر برای سالک فراهم باشد و وی بتواند از سکر به صحو و از جمع به تفرقه بعدالجمع درآید خواهد فهمید که این شریعت است که بر طریقت رجحان دارد و طریقت و حقیقت تنها خادمان شریعت اند. سرهندی علاوه بر دیدگاه های صوفیانه، آراء کلامی و سیاسی نیز دارد. وی در مواردی حتی آرایی مستقل از متکلمان و علمای ماقبل خود ارائه می دهد. یکی از شخصیت هایی که سرهندی چندین بار از او نام می برد غزالی است. عزالی نیز خود علاقه مند به آشتی دادن طریقت با شریعت بود و به حق توانست آن را در «احیاء العلوم الدین» محقق سازد. بواسطه برخی قرابت ها میان آرای غزالی و سرهندی، بررسی مقایسه ای دیدگاه های این دو متفکر در باب جایگاه شریعت و طریقت و سیاست خالی از لطف نخواهد بود.

در میان صوفیانی که به نقد و بازتعریف مبانی و مفاهیم تصوف پرداخته­اند، شیخ احمد سرهندی (971- 1034) از جایگاه ویژه­ای برخوردار است. او بی­آنکه به طعن و رد صوفیان بپردازد، بر این باور بود که ایشان نتوانسته­اند مقامات سلوک را تا به انتها سپری کنند و لذا از متوسطان هستند و نه منتهیان. شیخ احمد به مدد علوم کشفی منحصر به فرد خود، که به ادعای وی ورای علوم علما و معارف اولیا بود، تعریف­هایی جدید و گاه کاملاً متناقض با مفاهیم نهادینه شدۀ تصوف ارائه داد. گسترش و نفوذ اندیشه­های ابن عربی و شاگردانش در میان صوفیان هند و سخنان بدعت آمیز معتقدان به توحید وجودی، سرهندی را بر آن داشت تا به نقد وجودشناسی مکتب ابن عربی بپردازد. او با طرح نظریۀ وحدت شهود به رد نظریۀ وحدت وجود ابن عربی پرداخت و مفاهیم وجودشناختی او را تعریفی دوباره نمود. این مقاله به شرح آرای وجودشناختی سرهندی نظیر توحید شهودی، رابطۀ حق و خلق، و وجود و عدم می­پردازد.

یکی از پرسش‌های عارفان مسلمان جایگاه تصوف در شریعت اسلام است. ایشان از آغاز شکل‌گیری تصوف بخش‌هایی از کتاب‌های خود را به بازشناسی پیوند میان شریعت و طریقت و اثبات اینکه خاستگاه طریقت و آموزه‌های صوفیانه، قرآن و روایات است اختصاص دادند. نقطه اشتراک بسیاری از این صوفیان این باور بود که شریعت پوسته و ظاهر دین است، درحالی‌که طریقت مغز و باطن آن است. احمد سرهندی، نیز به این مسئله پرداخته است. او بر ضرورت پیروی از دین و پرهیز از هرگونه بدعت در دین تأکید دارد. درعین‌حال، به باور وی، سیر و سلوک عارفانه بخشی از دین‌داری است که می‌توان به‌واسطه ی آن به ناتوان ساختن و واسازی نفس پرداخت. پس از « مقام ولایت» که واپسین گذار سلوک صوفیانه است، مقام دیگری وجود دارد که وی آن را «مقام نبوت» می‌نامد. این مقام پس از سیر نزولی سالک به‌دست می‌آید و در آن عارف به انجام احکام شرعی و عبادت‌ها نیازمند می‌گردد. به باور سرهندی، اگر مشایخ صوفیه می‌توانستند خود را از چنبر مقام ولایت که ویژگی‌هایش سکر و شطح و باور به اتحاد و حلول و وحدت وجود است برهانند، درمی‌یافتند که فرجام سلوک، بازگشت به مقام نبوت است که مبرا از هرگونه باور به توحید وجودی، سخنان شطح‌آمیز و بی‌توجهی به ارکان شریعت است.