جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیه 106 سوره بقره و آیه 101 سوره نحل، در علوم قرآنی به آیه نسخ معروف‌اند و تفسیر مشهور، این آیات را به مبحث نسخ احکام ارتباط می‌دهد. این مقاله در پرتو تصور نگارنده از «آیات الهی» قرآن که برای آن‌ها کارکردی خداشناختی لحاظ می‌کند، می‌کوشد آیات نسخ را در بافت متصل آن‌ها مورد بازخوانی قرار دهد. بر این اساس، این قطعات قرآنی از متروک شدن آیات اقناعی (ویژه) خبر می‌دهند و انواع دیگری از آیات را جانشین آن معرفی می‌کنند. در پرتو این تفسیر، برخی زوایای مبهم این قطعات قرآنی روشن و اشکالات وارد بر تفسیر رایج برطرف می‌گردد. در ادامه این مقاله به واکاوی اسباب ممنوعیت نزول آیات اقناعی در قرآن می‌پردازد. در نتیجه این بازخوانی، بعدی از گفتمان‌های متعارضی آشکار می‌شود که در دوره اخیر مکی در جریان بوده است و طی آن کشمکشی جدل‌آمیز میان پیامبر۹ و معارضان بر سر نزول آیات اقناعی برقرار بوده است که در نهایت با واکنش قاطع قرآن چنین امری به کلی مردود اعلام شده است. هم چنین این بررسی تبیین می‌کند که چرا قرآن کریم درخواست اهل کتاب و مؤمنان برای نزول آیتی ویژه را درخواستی کفرآمیز تلقی کرده است.

در چند موضع از قرآن، به مخالفان پیامبر۶ پیشنهاد شده است، اگر در ادعای افترا بودن قرآن صادقند، سخنانی همانند قرآن بیاورند. این قطعات قرآنی به «آیات تحدّی‌» موسومند. در کلام اسلامی و به تبع آن در تفاسیر، این دعوت که برای نشان دادن عجز بشر از چنین کاری است، حاکی از «اعجاز قرآن‌» تلقی می‌شود. مفسران و متکلمان مسلمان برای تبیین اعجاز قرآن، تحدّی را به نظریه کلامی معجزه پیوند می‌زنند. در این مقاله سعی کرده‌ایم نشان دهیم دلالت قطعات تحدّی که حاوی احتجاجی بر اصالت وحی قرآنی‌اند، مستقل از دلالت «آیات الهی‌» است که طبق کاربرد قرآنی این اصطلاح، دلایلی خداشناختی و معادشناختی‌اند. قطعات تحدّی انگاره «افترا بودن قرآن‌» را از طریق نفی امکان افترا بودن چنین متنی رد می‌کنند و بر این امر با احتجاج به کیفیات محتوایی قرآن دلیل می‌آورند. چهار مورد از این قطعات حاوی قالب امری «فأتوا بحدیث/ بعشر سور/ بسورة مثله/من مثله‌» است که بیشترین توجه مفسران را به خود جلب کرده است و نام «تحدّی‌» نیز به همین اعتبار به این قطعات داده شده است. بنا به ماهیت گفتاری قرآن، همه مقدمات و مفروضات این احتجاج در الفاظ همة این قطعات مذکور نیست؛ بخشی از آن‌ها که در بافت‌های مشابه دیگر مورد اشاره قرار گرفته و برای مخاطبان زمان نزول آشنا و شناخته شده بوده، در پاره‌ای از این قطعات مقدّر گرفته شده و در برخی دیگر تصریح شده است. برای فهم درست معنای قطعات تحدّی، باید بخش‌های دیگر احتجاج را در بافت‌های قرآنی مشابه یافت و این پازل را تکمیل کرد. در تلاش مفسران برای بازسازی احتجاج مندرج در این قطعات، عنصر مهم بافت مفقود است و در عوض، از پیش‌فرض‌های کلامی برای پر کردن خلأهای بحث استفاده شده است.

مفهوم واژۀ آیه به طور عام و آیات معجزه به طور خاص، موضوعی است که محقق دینی به هنگام جست‌وجوی ریشه‌های قرآنی معجزه، خود را با آن روبه‌رو می‌بیند. چگونه می‌توان مفهوم قرآنی آیه را از میان کاربردهای این واژه در قرآن بازسازی کرد؟ مفهوم کلامی معجزه و مفهوم قرآنی آیه چه ارتباطی با هم دارند؟ این مقاله می‌کوشد ضمن بررسی نظریۀ مشهور معجزه و نیز مقایسۀ تصور قرآنی آیه و تصور کلامی معجزه نشان دهد که ارکان اصلی در اصطلاح معجزه با تصوری که از خلال داستان‌های انبیا از مفهوم آیۀ ویژه به دست می‌آید، مطابق نیست؛ و با استفاده از کاربردهای واژۀ آیه در قرآن، مفهوم این اصطلاح را بازسازی می‌کند و با عرضۀ اجزای تصوری مصطلح معجزه بر مصادیق قرآنی آن، عدم انطباق مفهوم قرآنی آیه و مفهوم کلامی معجزه را تبیین و سرانجام اصالت دلالت خداشناختی را برای آیات، از جمله آیات اقناعی یا ویژه پیشنهاد می‌کند. از لوازم این فرضیه، بازخوانی و تفسیر مجدد برخی آیات قرآنی مانند قطعات تحدّی و نیز مرزبندی مجدد میان مباحث پیامبرشناسی و خداشناسی قرآن است.

این پژوهش در پنج فصل با این عنوان ها تدوین شده است: فصل اول، اهل کتاب: تعریف لغوی، حوزه ی معنایی آن در قرآن، مصادیق اهل کتاب، امیین، پیامبر خاتم؛ فصل دوم، قرآن مصدق تعلیمات انبیای پیشین؛ فصل سوم، نسخ احکام و نسخ شریعت؛ فصل چهارم، اختلاف در دین: تعریف اختلاف، خاستگاه اختلاف، مصادیق اختلاف؛ فصل پنجم، مواجهه ی قرآن با اهل کتاب: جدال احسن و خصوصیات آن در قرآن