جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله در گام نخست تلاشی است برای رفع ابهام و رد گمان تناقض نما از مفهوم «روشنفکری دینی». حاصل کار، به فراتر از رفع شبهه مفهومی ره می سپارد و نشان می دهد که تلقی یا عدم تلقی تناقض نما از این مفهوم، تا چه حد در منع یا تسهیل عرفی شدن، موثر خواهد افتاد.واکاوی مفهومی اجزای این اصطلاح مرکب نشان می دهد که در صورت پایبندی به فحوا و معنای اصیل دینداری و روشنفکری، هیچ تناقض و تنافری میانشان برقرار نیست، بلکه حتی موید و متضمن یکدیگرند. تامل در معانی روشنفکری دینی نیز روشن می سازد که تلقی تناقض نما از این اصطلاح اولا مربوط به دینداری متجددانه است و ثانیا برخاسته از بدفهمی نسبت به عقل خودبنیاد و انتخابگری. از فراز سوم مقال که جایگاه طرح و بررسی مساله اصلی این تحقیق، یعنی اثر تلقی تناقض نما از این مفهوم بر عرفی شدن است، این نتیجه حاصل آمده که تنها راه صیانت از دچار شدن به این سرنوشت، اولا تلقی غیر تناقض نما از روشنفکری دینی است و ثانیا داشتن نگاه نواندیشانه به دین است و بالاخره، تلقی فرا مدرن از روشنفکری و نواندیشی است و البته ملتزم بودن به روشنفکری و دینداری و مراقبت از اصول و اقتضائات آن.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

از مدرنیته در تلقی عام و کلاسیک، به عنوان مهم  ترین عامل عرفی شدن یاد شده است و انتظار می رفت با بسط آن، دین از صفحه ذهن و زندگی انسان مدرن بیرون رود. وجود شواهدی از حضور پر نشاط دین در دنیای مدرن، این نظریه و پیش بینی های آن را به زیر سوال برده و امیدواری هایی برای به هم آوری دین و مدرنیته در برخی از نواندیشان دینی پدید آورده است. این مقال با تاکید بر تمایز میان «نوشدن»، «مدرن شدن» و «مدرنیته» و ملاحظه تفاوت های آموزه ای اسلام و مسیحیت، این امیدواری را به چالش کشیده است: در گام نخست با آشکارسازی نسبت نقیض میان دین و عرفی شدن و اثر غیر قابلِ انکار مدرنیته بر وقوع این فرایند و در گام دوم با ابرام بر عدم صدق مهم ترین مصادیق همزیستی میان دین و مدرنیته.

دین در ((وضعیت انقلابی)) موضوع مطالعه ای است که در آن نقش و عملکرد دین در دو تجربه انقلابی فرانسه و ایران مورد بررسی و مقایسه قرار می گیرد. مروری گذرا بر زمینه ها و روند شکل گیری انقلاب 1789 فرانسه و جریانات و حوادث متعاقب آن نشان می دهد که کلیسای کاتولیک و باور مسیحی به عنوان یکی از اجزای برپا دارنده نظام حاکم و حافظ وضع موجود مورد تعرض و ادبار انقلابیون قرار داشت. به بیان دیگر، مسیحیت نه تنها هیچ نقشی در فرایند بسیج انقلابی فرانسه بازی نکرد، بلکه در مرحله رادیکالیزه شدن انقلاب بعضا مواضع ضد بسیج نیز به خود گرفت.همین مساله در انقلاب ایران صورت کاملا متفاوتی یافت؛ تا جایی که دین با احراز موقعیت ایدئولوژیک توانست رهبری و سازماندهی بسیج انقلابی را نیز به عهده بگیرد و تجربه جدیدی را در سلسله انقلابات به ثبت برساند. از بررسی تطبیقی تجربه انقلابی فرانسه و ایران چنین به دست می آید که به جز عوامل و شرایط ساختاری تاثیر گذار، تفاوت های این دو انقلاب را اولا در تمایزات آموزه ای اسلام و مسیحیت و ثانیا در عملکرد گذشته و مواضع سیاسی- اجتماعی همان وقت متولیان این دو دین باید جست.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (pdf) مراجعه فرمایید.

کتاب حاضر، مجموعه‌ای از چهارکتاب است که در آن نگارنده به شرح و بیان مسائلی می‌پردازد که مدرنیته در موقعیتی هژمونیک برای دین پدید آورده و آن را به واکنش و پاسخ‌گویی وادار کرده است. کتاب اول به موضوعاتی می‌پردازد که دین در آن‌ها از موقعیت و جایگاهی هم‌شأن و هم‌طراز با یک فلسفه برخوردار است. کتاب دوم به دسته‌ای دیگر از مسائلی پرداخته که دین در آن، واجد موضعی ایدئولوژیک است. کتاب سوم شأن راهبردی دین را در مواجهه با مهم‌ترین فرایندهای دگرگون ساز جهان معاصر بررسی کرده است. کتاب چهارم در پنج گفتار به نقش‌آفرینی و تعاملات بازار، روحانیت و روشن‌فکران دینی در صد و پنجاه سال اخیر ایران پرداخته است.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ کم‌توجه‌تر شدن نسل‌های جدید نسبت به ارزش‌ها و باورهای دینی از یک طرف و جایگزینی ارزش‌ها و باورهای بدیل آن از سوی دیگر، در بدو امر خبر از کاهش نقش دین در زندگی مردم می‌دهد. از طرف دیگر وقوع حوادث و رخدادهایی در کشور ما و دیگر نقاط جهان، این مطلب را با خدشه روبرو می‌کند؛ اتفاقاتی نظیر انقلاب اسلامی ایران و حضور دین در عرصه سیاسی و مدیریت اجتماعی و پررنگ‌ترشدن برخی مناسک و مناسبات دینی می‌تواند موید افزایش نقش دین لااقل در برخی سطوح و در میان بخشی از جامعه ما باشد. به تعبیر یکی از جامعه‌شناسان دین، «علی‌رغم پیش‌بینی‌های قاطعانه برخی از بزرگ‌ترین نظریه‌پردازان علوم اجتماعی قرن نوزدهم، مذهب نمرده است.» زمانی تصور می‌شد با روند پرشتاب گسترش و بسط ساختارها، نهادها، علوم و تکنولوژی مدرن، نفوذ دین در جوامع جدید رو به افول خواهد نهاد. بر این اساس، بسیاری اندیشمندان علوم اجتماعی پیش‌بینی می‌کردند که دین به تدریج در یک فرایند حتمی تاریخی، از صحنه حیات بشر حذف خواهد شد؛ اما اقبال دوباره مردم به دین و اثرگذاری مذاهب و جریان‌های دینی بر تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جهان، تردیدهایی جدی در فراروی این فرضیه ایجاد کرد. تا جایی که تطورات عمده‌ای در نظریات این حوزه که از آن با عنوان «عرفی‌شدن» (secularization) یاد می‌شود رخ نمود. این تئوری‌ها در بدو امر پیش‌بینی می‌کردند که فرایند عرفی‌شدن به محو دین خواهد انجامید. بعدها با نامحتمل دانستن محو دین، بحث حاشیه‌روی دین مطرح شد. در تطورات بعدی حتی این دیدگاه بیان شد که آنچه رخ خواهد داد، صرفاً تغییر دین و دینداری است و روند عرفی‌شدن حتی می‌تواند با روندهای واژگونه و معکوس مواجه شود. پرسش اصلی اینجاست که دین در آینده جهان مدرن چه جایگاه و نقش در زندگی فردی و اجتماعی بشر ایفا خواهد نمود؟ آیا دین در جهان جدید، ناگزیر از عقب‌نشینی مرحله‌به‌مرحله از تمامی ابعاد و جنبه‌های زندگی انسان مدرن و در نهایت حذف کامل از زندگی بشر است؟ آیا دین برای حذف بقای خود مجبور است به عرصه‌های محدودی از زندگی انسان مدرن بسنده نموده و حضور خود را در همان عرصه‌ها حفظ نماید یا می‌تواند با حضور در عرصه‌های مختلف زندگی انسان مدرن (چنانچه در انقلاب اسلامی ایران دین به امر سیاست ورود پیدا کرد) به عرفی‌زدایی و بازقدسی‌شدن جهان اجتماعی و زندگی انسان مدرن بیانجامد و به ایدئولوژی و بستر بدیلی برای زندگی انسان مدرن تبدیل شود؟