جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیوند و هماهنگی بین الفاظ و معانی، می‌تواند ناشی از تکرار آواها در بافت کلام و بار معنایی خاص واژگان باشد که هم سبب تمایز معنایی در گزینش واژگان و هم در تداعی معانی نقش بسزایی دارد؛ بنابراین در سطح ادبی کلام و ساختار کلی جمله، سطح آوایی از سطح معنایی جدا نمی‌شود. بحث القاگری آواها در متن، اولین‌بار توسط زبان­شناس فرانسوی، موریس گرامون در قرن بیستم طرح شد. اما، قبل از طرح آن توسط گرامون به‌عنوان نظریه‌ای در حوزه­ ادبی، گروهی از شاعران فرانسوی سده­ نوزدهم کوشیدند، پیوند و تناسب جلوه‌های صوتی حاصل از ساختار کلام را با دیگر پدیده­های عالم هستی آشکار سازند. در این مقاله با کمک روش توصیفی-تحلیلی، نویسندگان بر‌آنند تا تناسب و هماهنگی موججود بین الفاظ نهج­البلاغه در خطبه­ جهاد را از دو منظر معناشناسی واژگان متقاربة‌المعنی در محور جانشینی واژگان و بررسی نظریه­ زبانی موریس گرامون مبنی‌بر القاگری آواها در متن، تحلیل معناشناسانه کنند. نتایج بیانگر انسجام درون­متنی خطبه بوده و موضوع مورد اهمیت که القاگری آواها در این خطبه را مورد تأیید قرار می‌دهد، کاربرد واکه­ها و همخوان­ها­، با توجه به بارمعنایی­شان در فرازهایی از خطبه است که بسامد این همخوان­ها و واکه­­ها برای انتقال معانی به مخاطبان، با ارائه­ جدول­های آماری نشان داده شده است.

نظریۀ «بینامتنی» رویکردی است که به روابط بین متونی پرداخته و موجب آفرینش متن جدید می ­شود. هر متن خود بینامتنی است که ریشه در متون گذشته داشته و در متون آینده نیز تأثیر خواهد داشت. این نظریه در دهۀ شصت قرن بیستم توسط ژولیا کریستوا بین سال­های 1966و1967 میلادی مطرح شد.ظهور آیات قرآن کریم و سخنان گهربار پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) در کلام شاعر برجستۀ شیعه، مهیار دیلمی، قبل از هر امری، نشانگر تأثیر پذیری وی از مضامین قرآن و سخنان آن بزرگواران بوده است و همین امر ما را بر آن داشت تا به بررسی روابط بینامتنی بین اشعار مهیار دیلمی و قرآن کریم و کلام پیامبر (ص) و أئمه أطهار(ع) بپردازیم. در این نوشتار گزیده­ای از اشعار مهیار مورد بررسی قرار گرفته و نتیجۀ بررسی و تحلیل این روابط نشان می­دهد که این اشعار، به تناسب موضوع، با تأثیرپذیری آگاهانه از آیات قرآنی و سخنان گهربار پیامبر (ص) صورت گرفته است. اجرای عملیات بینامتنی، نشان دهندۀ این امر است که بیشترین شکل بینامتنی قرآنی و روایی در این اشعار، به صورت نفی جزیی یا اجترار و نفی متوازی یا امتصاص بوده است.

ائتلاف لفظ با معنا، یکی از مولفه‌های علم بلاغت و از آرایه‌های بدیعی است که به معنای تناسب الفاظ با معانی مورد نظر متکلم، شاعر و یا نویسنده، در بافت- زبانی و موقعیتی- کلام است. این در حالی است که این تناسب، شامل تناسب سیمایی(ساختاری)، آوایی و معنایی بوده و هدف آن، تأثیر و ارزش ادبی در کلام و در نهایت، انتقال پیام به مخاطبان می‌باشد. سخنان امام علی (ع) در نهج البلاغه، که به همت سید رضی در سال 400 هجری گردآوری شده، نمودار بلاغتی است که از سرچشمه‌ی فصاحت و بلاغت–قرآن- سیراب گشته و بدون شک، تناسبی که در میان الفاظ نهج البلاغه وجود دارد، همه نشان‌گر بهره‌گیری امام علی (ع) از شیوه‌ی ادبیات کلام وحی بوده است. بصراحت می‌توان گفت، همان‌طور که در جای جای قرآن کریم، هماهنگی بین لفظ و معنا- متناسب با موضوع سوره‌ها- وجود دارد، در نهج البلاغه نیز که، تالی تلو قرآن است، این آرایه‌ی بلاغی به اثبات رسیده است. نکته‌ی حائز اهمیت در این مجال، این مهم است که بررسی ائتلاف الفاظ با معانی مورد نظر متکلم، شاعر و یا نویسنده، خود دارای مقدماتی است. در این رساله، بنا بر مطالعات انجام شده نگارنده، به این نتیجه رسیده که پیوند و هماهنگی که بین الفاظ و معانی وجود دارد، می‌تواند ناشی از تکرار آواها در بافت کلام و بارمعنایی خاص واژگان باشد، که هم سبب تمایز معنایی در گزینش واژگان شده و هم در تداعی معانی نقش بسزایی را دارد. بنابراین، در این رساله، مولفه‌ی "ائتلاف لفظ با معنا"، در خطبه‌های شقشقیه، جهاد و قاصعه مورد تحلیل معناشناسانه از دو دیدگاه "القاگری آواها" در بافت خطبه‌ها- که اولین بار در قرن بیستم توسط موریس گرامون، زبان‌شناس فرانسوی، به ثبت رسیده است-،و همچنین بررسی واژگان متقاربهالمعنی در فرازهای انتخاب شده از خطبه‌ها، بر اساس "محور جانشینی و همنشینی" از دیدگاه‌ فردینان دوسوسور مورد بررسی قرار گرفته است و نگارنده با انجام این پژوهش معناشناسانه، بر آن است که هم "تکرار آواها" و "همخوان‌های خاص"با بار معنایی خود، در تداعی معانی توسط مخاطب، تأثیر مستقیم دارد و هم واژه‌گزینی که امام علی (ع)، در محور جانشینی از میان واژگانی که دارای هسته‌ی مرکزی معنایی یکسان هستند، انجام داده، زمینه‌ی تناسب میان لفظ و معنا را در هر یک از خطبه‌ها، با توجه به موضوع مورد بحث در هر کدام از آنها، فراهم آورده است. البته ناگفته نماند که به نظر می‌رسد، بیشترین تناسبی که بین الفاظ، برای انتقال پیام وجود داشته، تناسب سیمایی، آوایی و معنایی بوده و با توجه به اینکه یکی از محورهای مورد پژوهش، بررسی نظریه‌ی گرامون در فرازهایی از خطبه‌ها بوده است، می-توان گفت که همخوان‌ها و واکه‌هایی بیشترین بسامد را در خطبه‌ها داشته‌اند که متناسب با مضمون خطبه بوده‌اند و بار معنایی حاصل از تکرارشان را در خطبه‌ها مورد تأیید قرار می‌دهند. بنابراین، بصراحت می‌توان گفت که همه‌ی تناسب‌ها، ناشی از شگرد واژه‌گزینی امام علی(ع)، در شرایط متفاوت سخنرانی برای مخاطبان بوده و از این‌رو گزافه نیست اگر گفته شود که امام علی (ع) بحق، "پرچم‌دار میدان فصاحت و بلاغت" است.

یکی از مهم ترین و برجسته ترین ویژگی های ساختاری نهج البلاغه امام علی علیه السلام، انسجام دورن متنی در هر یک از خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار است. تناسب و انسجام حاصل پیوند میان اجزای آن- چینش معنایی واژگان به کار گرفته شده- در محور همنشینی و جانشینی است. به بیانی دیگر، ارزش واژگان به کار گرفته شده در جمله و یا جملات، منوط به گزینش آن هاست. در سایه این دو محور ارزش های زیبا شناسی به نمایش گذاشته می شود. هر چند تعیین حوزه معنایی واژگان از میان واژگانی که دارای تقارب معنایی هستند، عاملی مهم برای گزینش واژگان به شمار می رود در حقیقت، این مهم، یکی از شگردهای هنری امام علی علیه السلام است. در این مقاله، نگارنده بر آن است تا با بررسی معناشناسانه واژگان متقاربة المعنی از میان واژگانی که دارای تقارب معنایی هستند، دلایل معنایی گزینش واژگان موجود در عبارت های انتخابی را با نظر به کتب لغوی در خطبه مشهور شقشقیه مورد بررسی و تحلیل معنایی قرار دهد و صلاحیت و عدم صلاحیت واژگان منتخب از خطبه را نمایان سازد.