جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از زمان نزول قرآن کریم تا امروز دانشمندان مسلمان از قبیل متکلمان، فلاسفه، مفسران، اصولیان، عرفا و علمای بلاغت در زمینه ی تبیین ویژگی ها و أسرار این معجزه ی بیانی تلاش کرده اند. یکی از مواردی که در کانون توجه آنها بوده، مسأله مجاز و استعاره است. چیزی که در میان همه ی ملل از ارکان مسائل زیبا شناختی در حوزه ی ادبیات به شمار می آید. نکته قابل توجه در باب پژوهش های مربوط به مجاز و استعاره در قرآن کریم این است که در این زمینه بیشتر رویکردهای کلامی، فلسفی و منطقی حاکم بوده، و غالباً این مباحث منشأ بسیاری از مشاجرات و مجادلات کلامی گشته است، و در نتیجه به وجوه زیبا شناختی آن کمتر پرداخته شده است. از این روی نگارنده بر آن شد تا در حد دانش، توان و امکانات محدود خود در باب زیبا شناسی استعاره در قرآن که کار مستقلی هم تاکنون در این زمینه صورت نگرفته، قدمی بردارد و به مطالعه و تتبع بپردازد، و حاصل کار خود را عرضه بدارد. در این راه یکی از مسائلی که توجه نگارنده را به خود جلب کرد، و قرن ها پیش نیز عبدالقاهر جرجانی بدان تفطن یافته بود؛ این بود که در بعضی از مهم ترین عبارات استعاری قرآن کریم، راز زیبایی و جمال فقط در کانون استعاره نیست، بلکه به ویژگی های سبکی و اسلوبی دیگری نیز وابسته است، و تمرکز ما در این رساله بیشتر بر این جنبه ها بوده است. این ویژگی ها هم در کانون استعاره یافت می شوند و هم در فضای پیرامون آن. از آن جمله است دلالت های ضمنی و جنبی واژه ها در سطوح و حوزه های گوناگون و نیروی تخییلی، القایی و عاطفی آنها، سایه های معنایی، موسیقی سیاق، گفتگو، حرکت، پویایی تصاویر و تداعی تصویرها؛ و نیز آشنایی زدایی، حس آمیزی، پارادکس، و جنبه های دراماتیک، دلالت های صوتی واژگان و حروف... و بالأخره اسلوب تقابل که برای نخستین بار در زمینه ی زیبا شناسی استعاره در قرآن کریم در این رساله به کار گرفته شده است، و پژوهنده معتقد است که تقابل های متضاد در مقایسه با تقابل های متناسب و همخوان بر شدت تنش در کانون استعاره می افزاید، و در مجموع منظومه ای جمالی فراهم می آید که در مرکز آن خورشید منظومه ی قرآنی، یعنی رحمت الهی که در ارکان جمیع کائنات سریان دارد، می درخشد. همان که به همه چیز وجود و به هر عبارت و استعارتی معنی می بخشد، و همه ی تقابلات در آن حل و محو می شود، و بدین گونه نشانه ها به معنی حقیقی خود تأویل می گردند.باری نگارنده کوشیده است در این رساله از منظری تازه به امهات استعاره های قرآنی که از دیر باز در بین علمای بلاغت مطرح بحث بوده، بنگرد و دریچه ای دیگر از زیبایی شناسی قرآن کریم را به روی خواننده بگشاید. این منظر هم زیبایی شناسی دریافت را مد نظر داشته و هم زیبایی شناسی تأثیر را. و در نهایت امیدوار است بدین وسیله گامی هر چند کوچک و ناچیز در نشان دادن نظم معجزه آسای قرآن کریم برداشته باشد .

کتاب "البیان و التبیین" نخستین کتابی است که در زمینه "بیان عربی" تالیف گردیده و نخستین جوانه‌هایی که از نهال بلاغت سر برزده در آن نمودار است ، و محققی که با دیدی تاریخی به بلاغت و بیان می‌نگرد و یا خود مورخ علم بلاغت است و مراحل نشو و نما، و رشد و کمال و به برگ و بار نشستن آن را بررسی می‌کند، ناگزیر باید از "البیان و التبیین" شروع نماید. این کتاب دارای ارزشهای ادبی و تاریخی فراوان است زیراکه از جنبه ادبی رکن بیان و تنها مرجع شناخت آرای علمای بیان پیش از جاحظ می‌باشد و به حق می‌توان جاحظ را پدر علوم بلاغی و پیشگام امثال عبدالقاهر جرجانی دانست که از راه تاکید بر بلاغت قرآن کریم در اثبات اعجاز این کتاب آسمانی تلاشهای گرانقدری انجام داده‌اند. اهمیت تاریخی کتاب نیز قابل توجه است ، زیرا آثار جاحظ و از جمله این کتاب نقطه تلاقی فرهنگهای مختلفی چون فرهنگهای فارسی و یونانی و هندی می‌باشد. علاوه بر دشواریهایی که در ترجمه نثر بسیار دقیق و موجز جاحظ فراروی نگارنده این سطور بوده است و گاه ترجمه یک صفحه از آن بیش از یک روز وقت می‌گرفته، آن بخش از کتاب که ترجمه و شرح آن بر عهده وی بوده بیش از چهارصد بیت شعر دربرداشته که بسیاری از آنها به شکل تک بیت و یا چند بیت بوده است و در پاره‌ای موارد گوینده این ابیات ذکر نشده و تحت عنوان "وقال الاخر" آمده است . البته مصحح دانشمند کتاب ، استاد عبدالسلام محمد هارون در پانوشتهای کتاب به پاره‌ای از منابع و ماخذ اشعار اشاره نموده است که نگارنده تا جایی که از او ساخته بوده، در جستجوی از این منابع و یا کتابهایی که مظان یافتن اشعاری بوده که گوینده‌اش ذکر نگردیده، از هیچ کوششی دریغ ننموده است ، اما به هرحال باید در این جا اعتراف کند که در بسیاری از موارد دراین راه کامیاب نگردیده است ، چه از جهت عدم دستیابی به ماخذ و منابع و چه از جهت نیافتن گوینده شعر. کتاب البیان و التبیین از بعضی جنبه‌های دیگر نیز بویژه در روایت اشعاری که شعرای معتزله در پاسخ به بشار و رد عقاید او سروده‌اند، منحصر به فرد است و نگارنده برای فهم اشارات کلامی، فلسفی و مذهبی این اشعار ناچار بوده است که به کتابهای کلامی و کتابهایی که در باره فرق و نحل نوشته شده است مراجعه کند و همواره در فهم و درک درست این آراء از خداوند بزرگ هدایت و توفیق می‌طلبیده است . در قسمت ترجمه اشعار، نگارنده برای پیداکردن معنی دقیق هر واژه به چندین فرهنگ معتبر مراجعه می‌کرده است و سپس معنی واژه را ثبت می‌نموده، اما از آوردن شرح و بسط مفصل هر واژه به عربی آگاهانه پرهیز داشته است ، چه براین اعتقاد بوده که این کار در بسیاری موارد شاید حسن و هنری جز پرکردن صفحات نداشته باشد و از طرف دیگر طالب اطلاعات افزونتر لغوی خود می‌تواند دراین زمینه به کتابهای مرجع مراجعه کند. در ضمن یادآور می‌شود که ترجمه آیات قرآن کریم از ترجمه آقای عبدالمحمد آیتی نقل گردیده است . پیش از ترجمه و شرح کتاب ، برای تتمیم فایده، مقدمه‌ای در باره زندگی، آثار و سبک جاحظ آورده شده که در حقیقت رساله را به دو بخش متمایز تقسیم کرده است .